Is geluk een keuze?

Enige jaren geleden toen het NLP-model nog erg populair was in het bedrijfsleven en er grote bedragen omgingen bij seminars, weekendcursussen of zelfs verblijven van weken op tropische locaties voor het vinden van je werkelijke ‘drive’ in het leven, ontstond er een wat populistisch bijproduct van de zelfhulpcultuur; het idee dat ‘geluk een keuze’ is. Toentertijd maakte het al een oppervlakkige en suggestieve indruk op me, die VVD-achtige geluksfilosofie die de geslaagden in de samenleving achter het stuur van hun mercedes of BMW wat makkelijker verspreiden dan de wijkagent, fabrieksarbeider of huisvrouw. De vraag bleef altijd; was de geluksfilosofie de oorzaak van hun succes of had het overvloedige geld een blije kijk op het leven tot gevolg?

Ik heb me in minder gemakkelijke levensomstandigheden vaak de vraag gesteld wat ik verkeerd deed in termen van ‘geloof in mezelf’ als er overduidelijk externe factoren waren die mijn weg naar voorspoed en succes in het leven in de weg stonden en als het aan mijn goede wil duidelijk niet ontbrak. Daarnaast vond ik het spiritueel gezien een wat ongemakkelijk uitgangspunt om geluk op te eisen als een broodje worst dat men bij de toonbank besteld, in plaats van de voorspoed in het leven in evenwicht te zien met tegenspoed, waar eveneens vaak leerzame lessen uit gehaald kunnen worden. Hoe dom en arrogant kon een mens zijn om te veronderstellen dat zijn persoonlijke levensomstandigheden als voorbeeld mogen dienen voor een ander, die misschien buiten zijn eigen schuld om met veel meer pech en narigheid geconfronteerd is geweest dan hijzelf en die al een heroïsche strijd voert om niet ten onder te gaan. Het simplisme van de doe-het-zelf-cultuur stuit me heden ten dage nog evenzeer tegen de borst als toen. Net als het bijgelovige gebrabbel van evangelische christenen die gezondheid en succes beloven, omdat dit volgens selectieve lezing ‘in de bijbel staat’.  

Maar er is een onzichtbaar aspect in het ervaren van geluk en welzijn in het leven dat inderdaad op een bepaald geloof lijkt te berusten, al is heeft het helemaal niets te maken met zelfsuggestie of wensdenken. Het is het geloof in jezelf dat voortkomt uit vertrouwdheid met jezelf en je eigen capaciteiten dat de weg opent naar nieuwe wegen. In weerwil van wat een aantal geluksgoeroes ons wil doen geloven, dat we uiteindelijk succes zullen hebben als we maar doorzetten en in onszelf blijven geloven, komt het uiteindelijke succes naar mijn idee niet voort uit het maar blind blijven doordrammen met de doelen die we onszelf ooit gesteld hebben. Veel mensen weten niet wie ze zijn als ze ergens aan beginnen. Een grote droom of ambitie is niet altijd reëel in lijn met onze werkelijke leerproces in het leven. We leren onszelf pas onderweg kennen, meer vanwege de obstakels dan zonder die onverwachte uitdagingen. Ik geloof niet dat een mens moet krijgen wat hij wil, tenzij hij heel goed weet wat hij wil, omdat hij weet wie hij is. En dat veronderstelt al een ideale uitgangspositie die veel mensen als ze net aan het maatschappelijk leven gaan deelnemen niet hebben.

Pierre Bourdieu

De Franse socioloog Pierre Bourdieu had de opmerkelijke theorie(1) dat het zeer moeilijk is voor mensen in de (Franse) samenleving, om op te klimmen van een lagere klasse naar een hogere, omdat het niet zozeer een kwestie was van opleiding of geld in de hogere kringen, maar de cultuur met haar ongeschreven gedragsregels die de gefortuneerde klasse vanaf de geboorte meekrijgt. De culturele taal van de rijken, die tot uiting komt in allerlei aspecten van hun leven, als kleding, kunst, huisinrichting, muziek, literatuur, die Bourdieu sociologisch duidde als ‘hoge cultuur’ kenmerkt zich door haar specifieke bedoeling om zich van de middenklasse en lagere klasse te onderscheiden. Het gaat in het hogere milieu juist niet om de persoonlijke smaak van het individu, maar eerder om het verbeelden van de smaak van de eigen sociale klasse en het uitdrukken van status. Iemand van een lagere komaf kan misschien de mogelijkheid hebben om zich op te werken op de maatschappelijke ladder, maar om zich werkelijk geaccepteerd te voelen bij de bovenlaag van de samenleving moet een grotere hindernis genomen worden dan het overwinnen van armoede, daarvoor is ook het verwerven van ‘cultureel kapitaal’ nodig. En voor wie dat niet vanzelfsprekend door opvoeding met zich meedraagt is daar moeilijk aan te komen.

De theorie van Bourdieu bracht me op een idee. In combinatie met wat ik eerder had gelezen over het psychologische ‘zelfbeeld’ in de theorie van de plastisch chirurg en succescoach Maxwell Maltz en de ideeën van Anthony Robbins die hier op voortborduurde, kwam ik tot het inzicht dat de mens in zijn streven naar succes vooral gehinderd wordt door het ‘klasseverschil’ dat hij heeft in zichzelf ten opzichte van zichzelf. Het is in diepste zin niet zo dat een mens bij het uitblijven van geluk en succes niet ‘gelooft’ in zichzelf, als wel dat hij niet bekend is met zichzelf, geen natuurlijke omgang heeft met de gelukkige versie van zichzelf. Dromen van een beter leven met meer kansen worden vaker door de eigen gedachten aan mislukking gedwarsboomd dan door de reële omstandigheden, want de moderne maatschappij heeft voor veel mensen kansen te over om zich te ontplooien, maar toch grijpt niet iedereen de mogelijkheden die er zijn. Veel mensen zien zichzelf niet in een ‘hoge cultuur’ en kunnen de omslag niet maken naar een andere denkwijze en een andere blik op zichzelf, omdat de cultuur waarin ze leven bestaat uit het gemiddelde verwachtingspatroon van de mensen met wie ze zijn opgegroeid, die ze niet voor het hoofd willen stoten met te afwijkende ideeën of ambities.

Levenskunst

Maar dit sociale aspect als gelukshindernis is nog niet eens het belangrijkste dat de mens in de weg staat bij het vinden van vervulling in het leven. Het is ten eerste niet zo dat iedere ‘nieuwe rijke’ aansluiting wil krijgen bij de ‘hoge cultuur’, want velen vinden het geen bezwaar om de eigen cultuur te behouden met een grote hoeveelheid geld om deze op te leuken en daarnaast vinden veel mensen het geluk zonder veel geld of sociale status. Geluk wordt voor een groot deel bepaald door hoe succesvol we kunnen omgaan met verlies en tegenslag en dat is eigenlijk aan geen budget gebonden. Zo simpel als de spreuk dat een glas ‘half vol’ kan zijn of ‘half leeg’ wil ik het niet maken bij het uiteenzetten van mijn idee van levenskunst, maar hoe we op iets reageren dat ons overkomt is een belangrijk element in de vraag hoezeer we door iets worden beïnvloed, vooral als het iets negatiefs betreft. 

Voor mensen met een positief zelfbeeld is een mislukking een aansporing om het beter te doen en voor mensen met een laag zelfbeeld kan het een bevestiging zijn van eigen minderwaardigheid en een teken om het maar op te geven. Is het misschien onnodig om de sociale cultuur over te nemen van de hogere klasse, het is bijna onmogelijk om succes te krijgen in het leven zonder de denkcultuur over te nemen van bevoorrechte en succesvolle mensen.

Geluk is een ‘keuze’ in die zin dat ze een beslissing is die op zeker moment genomen wordt om niet meer automatisch te reageren op moeilijke situaties die zich aan ons voordoen, maar om de eigen reactie al bij te stellen nog voordat een probleem zich aandient. Een mens kan leren te anticiperen op zijn eigen probleemgedrag, op allerlei soorten van zelfsaboterende mechanismen in het brein die in de loop van het leven zijn aangeleerd als overlevingsstrategie en die worden volgehouden zonder dat ze ooit een goed resultaat geven. Genoeg om zichzelf in stand te houden, maar onvoldoende om vooruit te komen. Het kiezen van geluk is meer het kiezen voor een geleidelijke gedragsverandering, die stapje voor stapje de mogelijkheden vergroot van de emotionele veerkracht, die als een getrainde spier steeds sterker wordt. Het aanleren van nieuw gedrag is een conditionering van het eigen onderbewuste, die de oude conditioneringen van willekeurige aard (reacties op situaties in de jeugd) kunnen vervangen, zodat de respons op het leven langzaam een doelbewust gedragspatroon wordt met gecalculeerde resultaten, tegenover het oude gedrag van ‘spontane’ uitbarsting met een voorspelbaar resultaat. Steeds dezelfde soorten conflicten, gevoel van onmacht, depressie of terugkerend verdriet.

De noodzaak van zelfcultivering

Geluk is geen keuze, maar welzijn is dat wel. Het vergroten van het persoonlijk welzijn heeft een overeenstemming met de ‘hoge cultuur’ van degenen die zich willen onderscheiden van de lagere klassen, omdat het voor zelfverbetering en maatschappelijke ontplooiing nodig is om zich van zijn eigen lagere klasse te onderscheiden en bepaald gedrag niet langer als acceptabel of ‘eigen’ te zien. Een hogere standaard en kwaliteitseisen zijn een noodzakelijk onderdeel van de zelfcultivering die kan leiden tot meer succes in het leven, omdat we niet de onverwachte situaties in het leven kunnen voorzien, maar wel onze eigen gebruikelijke reacties daarop. Die te veranderen is de sleutel tot meer geluk, omdat er eigenlijk geen andere aanknopingspunten zijn in de realiteit dan onze eigen waarneming, beoordeling en handeling bij hetgeen ons overkomt. De belangrijkste keuze die we voor het geluk kunnen maken is naar mijn inzicht dat we zoveel vorderen in zelfontwikkeling, dat het straks per situatie eigenlijk geen keuze meer is, maar een automatische reactie vanuit een zelf opgebouwde eigenwaarde.  

Practice makes perfect  

‘Spontaniteit’ is in die zin een behoorlijk verwarrende kwaliteit, die overal wordt aangeprezen zonder duidelijke uitleg over hoe ze ontstaat. Het woord suggereert dat leuk, grappig en charismatisch gedrag uit het niets te voorschijn komen bij mensen die het ‘geluk’ hebben over goede contactuele eigenschappen te beschikken. Ze laten zich gewoon lekker gaan en als vanzelf hangen anderen aan hun lippen. In werkelijkheid hebben spontane mensen hun vermakelijke opmerkingen en anekdotes vaak tot in den treuren geoefend, net zolang tot er bij hen een overtuiging is ontstaan dat ze zich in elke sociale situatie zullen weten te redden, waardoor ze inderdaad altijd die spontane ingeving krijgen wanneer ze hem nodig hebben.

Geluk en voorspoed hebben eigenlijk dezelfde werking als spontaniteit. Alles draait om oefening, maar niet alleen vanwege het resultaat ervan. Meer nog vanwege de vanzelfsprekendheid om jezelf in een bepaalde rol te zien en die vanzelfsprekendheid vraagt zowel inspanning als tijd, want ook naar onszelf toe geldt ‘eerst zien, dan geloven’. Het gedrag van veel opkomende sterren in de film -en de muziekwereld laat zien dat het verwerven van succes vaak makkelijker is dan het gevoelsmatig accepteren van de nieuwe sociale status. Alle artiesten zeggen beroemd te willen zijn, maar weinigen kunnen daar in het begin normaal mee omgaan. Waar risicomijdende mensen kansen aan zich voorbij laten gaan, is er bij avontuurlijk ingestelde mensen vaak het omgekeerde effect van excessief gedrag vanuit de angst om dingen te missen, omdat ‘het zo weer over kan zijn’. In beide typen ontbreekt de gezonde basis van zelfacceptatie die het vertrouwen geeft om alles wat zich zal aandienen aan te kunnen en alles van waarde -zowel materieel als relationeel- te kunnen koesteren en onderhouden. Kiezen voor geluk, is kiezen voor de langzame gewenning aan -en vanzelfsprekendheid van een gedroomde levenswijze, zodat die niet vervreemdend kan werken op het nog ongecultiveerde zelfbeeld.

Sven Snijer

(1)Distinctietheorie