'Het enige verschil tussen een gek en mij, is dat ik niet gek ben'
Zijn jeugd
Op 11 mei 1904 wordt de Spaanse schilder Salvador Dali
geboren in het plaatsje Figueras in de provincie Catalonië als zoon van een
notaris. Drie jaar voor zijn geboorte is een oudere broer gestorven die ook
Salvador heette. Hierdoor wordt hij als kind ontzettend verwend door zijn
moeder. Hoewel hij zich door haar graag in de watten laat leggen lijkt het wel of hij
altijd aandacht tekort komt. Al op jonge leeftijd blijkt zijn belangstelling
voor de schilderkunst. Een beroep waar zijn vader niet heel enthousiast over
is, maar hij is vastbesloten zijn eigen weg te gaan. Mede door zijn eigenzinnigheid
zal hij de meest absurdistische, surrealistische en mystieke schilder van zijn
tijd worden.
In zijn jeugd laat Salvador een aantal vreemde
gedragingen zien die deels samen hangen met het overlijden van zijn oudere
broer, maar die ook hun oorsprong lijken te hebben in het eigenaardige
karakter van de jongen zelf. In zijn eigen geschriften vermeldt hij een aantal
eigenaardige en stuitende dingen die hij deed in zijn vroege jeugd. Zo duwt hij
als vijfjarige zonder reden een ander jongetje van een brug vier meter naar
beneden op de rotsen. Hierna rent hij naar huis om het aan zijn ouders te
vertellen. Ook bijt hij een vleermuis de kop af nadat hij het diertje eerst
heel lang heeft geknuffeld. Als hij zes jaar is geeft hij plotseling zijn
jongere zusje van drie die op de grond rond kruipt een flinke schop tegen haar
hoofd. Een andere keer striemt hij met een harde borstel midden in het gezicht
van de dokter die zijn zusje haar oren wil onderzoeken. De arme man jankt van
de pijn.
Op zijn zestiende laat hij zich op school met opzet
van een hoge trap naar beneden vallen waarbij hij gewond raakt. Vier dagen
daarna doet hij hetzelfde en daarna nog eens. De krijsende gil die hij laat
horen voordat hij zich laat vallen doet zijn schoolkameraden huiveren.
Kenmerkend voor deze gedragingen is dat hij in plaats van een schuldgevoel
juist een intense en extatische vreugde ervaart. Als deze jeugdige gedragingen
in samenhang worden gezien met zijn latere extreme en impulsieve gedragingen
(zoals het vernielen van een etalage in New York waar zijn kunst wordt
tentoongesteld) lijkt een hedendaagse diagnose als ADHD niet onwaarschijnlijk.
En mogelijk is dat niet het enige waar hij last van heeft. Hij zal later niet
toevallig zijn visionaire manier van schilderen omschrijven als de ‘paranoïde
kritische methode’.
Wat het leven van Dali als mens en als kunstenaar zo
apart maakt is dat de impulsiviteit en buitensporigheid van zijn karakter zich
paart aan een ongekend schilderstalent en een buitengewone gave voor het
verkrijgen van publiciteit middels zijn excentrieke gedrag. In zijn eigen land -nog
voor zijn echte roem in Parijs begint- is hij al een opvallende
persoonlijkheid. Zo wordt hij vanwege zijn eigenzinnige mening en zijn kritiek
op de docenten van de kunstacademie van Madrid weggestuurd.
“Mijn verlangen om voortdurend en systematisch het tegenovergestelde te
doen van wat ieder ander doet, zet mij aan tot buitensporigheden, waarmee ik me
al snel van een waarlijke populariteit verzeker in de artistieke milieus van
Madrid.”
Zijn vader
Dali is in alles extreem en dit zet ook de relatie met
zijn vader onder druk, die hij dwangmatig probeert voorbij te streven. Zijn
vader is een redelijk onafhankelijke man die in het katholieke Spanje niet naar
de kerk gaat, maar in plaats daarvan zijn liberale en atheïstische boeken
leest, zoals die van Nietzsche. Dali wil veel verder gaan in het ‘vrijdenken’ dan zijn
vader en dat geeft botsingen.
“Ik werd verbannen omdat ik té zorgvuldig en met een té letterlijke
volgzaamheid de atheïstische en anarchistische lessen bestudeerd had in de
boeken van mijn vader, die niet kon dulden dat ik hem in alles evenaarde en,
vooral, dat mijn blasfemie nog veel bijtender was dan de zijne.”
De echte problemen tussen hen beginnen op het moment
dat hij van de kunstacademie wordt verwijderd. Hij weigert een examenopdracht
over de schilder Rafael, omdat hij vindt dat hij 'zoveel weet' van Rafael dat
hij zijn drie leraren niet in staat acht om hem hierover te examineren! Het is
voor zijn vader die zelf ook een kunstliefhebber is pijnlijk om te zien hoe
zijn zoon op die manier zijn kansen vergooit. Hoewel zijn vader veel van hem
accepteert zal het toch tot een breuk komen met zijn zoon op het moment dat
Dali gaat samenwonen met Gala, een gescheiden vrouw. Dali ontmoet zijn
toekomstige vrouw voor het eerst op een bijeenkomst van surrealisten als ze
nog getrouwd is met Paul Eluard. Ze voelen zich tot elkaar aangetrokken op een
mysterieuze en onvermijdelijke manier. Niet lang na hun ontmoeting verlaat Gala
haar echtgenoot en wordt de vrouw van Dali. Zijn vader die hier fel op tegen
is, ontzegd hem hierop de toegang tot zijn huis.
De Surrealisten
In 1929 als Dali vijfentwintig jaar is, treedt hij in
Parijs toe tot de Surrealisten, een literaire en kunstzinnige beweging rond André Breton. De surrealisten streven naar maatschappelijke vernieuwing door in
hun kunstuitingen de nadruk te leggen op de irrationaliteit en het onbewuste.
Er heerst na de eerste wereldoorlog bij veel intellectuelen teleurstelling over
de vooruitgangsidealen die gebaseerd waren op rationaliteit. De surrealisten
willen in hun werk het onderbewuste laten spreken, de vrije associaties van de
droomtoestand weergeven (invloed van Freud) zonder logica of moreel oordeel.
Ze willen de kwaliteit van de menselijke ervaring verbeteren op het
persoonlijke, sociale, culturele of politieke vlak door vrij te breken van
beperkende gewoonten en structuren. De surrealistische kunst brengt voorwerpen
die niet bij elkaar horen in één voorstelling bijeen, of plaats ze in vreemde
verhoudingen of volgorde, om ‘onlogische en wonderlijke effecten’ teweeg te
brengen. Dali sluit zich bij hen aan omdat hij gelooft dat ze in staat zijn de
mens te bevrijden van ‘de tirannie van de praktische en rationele wereld’.
Het surrealisme is voor zijn ontwikkeling van groot
belang omdat hij daarin alles kwijt kan wat hij aan inspirerende en
krankzinnige ideeën met zich mee draagt. Zo vastbesloten als hij eens was om
zijn vaders atheïsme naar de kroon te steken, zo zet hij zich er nu obsessief
toe aan om de meest surrealistische surrealist te worden die de wereld ooit
gezien heeft. Hoewel de surrealisten eerst blij met hem zijn, merken ze al gauw
dat Dali binnen de beweging zijn eigen leventje gaat leiden. Hij streeft er
heimelijk naar de beweging over te nemen, maar gaat geen directe confrontatie
aan met Breton. Wel doet hij zijn best om deze zoveel mogelijk te irriteren
door moedwillig politieke figuren te verwerken in zijn kunst (Hitler, Lenin,
enz) die voor Dali zelf volstrekt geen politieke, maar louter surrealistische
betekenis hebben. Hiermee stelt hij zich op kunstzinnige wijze boven de andere
surrealisten, die allemaal direct of indirect, ook een politiek en
maatschappelijk engagement hebben. Dali wil zich hier niet door laten beperken
en staat graag op Bretons politiek correcte (marxistische) tenen door eindeloos
over Hitlers’ weke ruggenvlees te spreken.
Breuk met Surrealisten
Ondanks dat hij meer dan eens te ver lijkt te zijn
gegaan in zijn provocaties naar Breton weet Dali verscheidene moties van
wantrouwen te overleven, niet in de laatste plaats vanwege zijn enorme succes als
schilder. Hij brengt de surrealisten veel publiciteit en dankzij hem krijgt het
surrealisme veel nieuwe impulsen. Langzaam maar zeker raakt hij ervan
overtuigd dat niemand van de surrealisten zo ver wil gaan als hij en dat als
gevolg hiervan geen van hen tot echt sublieme ervaringen kan komen. Hij drijft
zijn provocaties tot het uiterste door en wordt uiteindelijk uit de groep
gezet. Over het surrealisme zegt hij later:
” Het surrealisme dat ben ik! En ik geloof daaraan, want ik ben de enige
die er mee door gaat. Ik heb niets verloochend, nee, ik heb juist alles opnieuw
bevestigd, gesublimeerd, gehierarchiseerd, gerationaliseerd, gedematerialiseerd
en vergeestelijkt. Mijn huidige nucleaire mysticisme is slechts de vrucht,
geïnspireerd door de Heilige geest, van de demonische en surrealistische
ervaringen uit het begin van mijn leven.”
New York
Na zijn breuk met de surrealisten gaan Dali en Gala
naar New York waar ze acht jaar blijven. Dali heeft er veel succes en krijgt veel
opdrachten. Hij maakt er achttien grote schilderijen waaronder Christoffel
Columbus, de Hallucinogene Toreador en het Laatste Avondmaal. In 1949 keert hij
terug naar Europa om zich definitief te vestigen
in zijn geboorteplaats Figueras. Hij zal vanaf dan een leven leiden waarbij hij
afwisselend in de openbaarheid verschijnt om de show stelen in New York en
Parijs en periodes waarin hij in alle rust kan schilderen in zijn eigen huis.
Vanaf 1960 tot 1974 werkt hij aan zijn eigen Dali-museum in Figueras dat ook
fungeert als theater. Naast het schilderen houdt hij zich bezig met beelden,
objecten, juwelen, interieurs, decors voor theaterstukken en vele andere zaken
waar hij zijn veelzijdige creativiteit mee kan uitleven.
Zijn werk
Dali was in zijn persoonlijk leven net als in zijn
kunstwerken volkomen surrealistisch. Hij haalde zoveel dwaze toeren uit dat men
zich soms afvroeg of hij gek was of dat hij een uitgekookte campagne voerde om
meer geld te kunnen verdienen. Gezien zijn openlijke liefdesverklaring aan ‘goud
en dollars’ is dat laatste zeker een deel van de waarheid. Maar Dali was niet
gek. Met alles had hij een bedoeling en achter veel van zijn absurdistische
ideeën zat een duidelijke strategie. Hij was behalve een excentriek en
aandachtsbehoeftig mens, ook een doelgericht persoon die lang van tevoren wist
waar hij wilde uitkomen. Het belangrijkste doel van zijn theatrale optredens
was om te laten zien dat hij zich niet wenste te beperken tot de voorgeschreven
regels van een bepaalde kunststroming.
Universaliteit
Voor hem ging het surrealisme niet alleen over het
onbewuste, zoals bij Breton en de anderen, maar breidde het zich uit tot het
gehele universum. Het omvatte ook wiskunde, atoomenergie, natuurmystiek, alles
wat ‘eetbaar’ is, mode, uitvindingen, bloemen, erotiek en nog veel meer. Zijn
zelfpresentatie vormde zo sterk een geheel met zijn schilderkunst dat het
haast belachelijk is de twee te willen scheiden, zoals sommigen wilden doen die
niet van zijn zelfingenomenheid gecharmeerd waren. Ook in zijn boeken en de
interviews die hij heeft gegeven komt de ‘echte’ Dali naar voren. Alles wat hij
schildert, ontwerpt, schrijft of zegt vormt één geheel. En alles, hoe absurd
ook, heeft op de één of andere manier betekenis in zijn Daliaanse kosmologie.
“Het schilderaspect is bij mij het minst belangrijke. Waar het om gaat is
de nagenoeg keizerlijke structuur van mijn genie. De schilderkunst is niet meer
dan een oneindig klein gedeelte van dat genie. Ik druk me, zoals je weet uit
door middel van juwelen, bloemperken, tuinen, erotiek, mysticisme.”
Hij was niet zomaar een exponent van het surrealisme.
Eerder was het surrealisme een opstapje naar de wereld van het ‘goddelijke
zwijn’ Salvador Dali. Om deze wereld aanschouwelijk te maken deed hij de
meest uitzonderlijke dingen. Zo kwam hij voor een lezing aan de Sorbonne over
‘het kantwerkstertje van Vermeer en de Rinocheros’ aangereden in een rolls
royce overdekt met duizend bloemkolen. In Rome kroop hij uit een kubistisch ei
en hield een vlammende redevoering in het latijn. In Nice kondigde hij aan een
film te willen maken over een vrouw die verliefd wordt op een kruiwagen. In
Parijs hield hij na een lange optocht met een brood van vijftien meter dwars
door de stad een hysterische toespraak over Heisenbergs’ kosmische lijm. In
Londen verklaarde hij dat hij en Gala de incarnatie zijn van Castor en Pollux.
“Gala en ik, wij zijn de kinderen van Jupiter”. In New York stapte hij in een
gouden ruimtepak in een doorzichtige kogel, de ‘nieuwe manier van
voortbewegen’.
Naast zijn absurde gedragingen, heeft Dali ook
serieuze pogingen gedaan om zijn ideeën over kunst over te brengen op de latere
generaties. In zijn boek ‘Vijftig gereedschappen voor magisch vakmanschap’ zet
hij uiteen wat de beste manier is om realistisch te schilderen. Hij neemt in
het boek ook een schema op met een cijferbeoordeling van bekende schilders van
vroeger tot nu. Ze worden beoordeeld op vakmanschap, originaliteit, inspiratie,
ontwerp, genialiteit, mysterie, authenticiteit, enz. Hoog in deze lijst scoren
Da Vinci, Velasquez, Vermeer en Rafael, terwijl Manet, Meissonier en Mondriaan
zéér laag uitkomen.
Dali heeft altijd gezegd dat hij ‘fotografisch’ wilde
schilderen. Hij probeerde het visionaire beeld in zijn hoofd zo getrouw
mogelijk op het doek over te brengen, alsof hij er een foto van had gemaakt.
Met de ‘paranoïde kritische methode’ wilde hij het irrationele concreet en echt
maken.
“Heel mijn eerzucht op het gebied van de schilderkunst, bestaat daarin om
de voorstellingen van de concrete irrationaliteit met de heerzuchtigste
nauwkeurigheid tastbaar te maken…voorstellingen die voorlopig noch door
logische beschouwing, noch door rationele mechanismen zijn te verklaren of
daartoe te reduceren.”
“Ik geloof in magie, die uiteindelijk eenvoudig bestaat uit het vermogen de
fantasie in de werkelijkheid te concretiseren. Onze overgemechaniseerde tijd
onderschat de mogelijkheden van de irrationele fantasie, die weliswaar niet
praktisch lijkt maar toch aan het begin staat van al deze
ontdekkingen… "
Tegen moderne kunst
Dali wordt later in zijn leven een steeds
hartstochtelijker voorstander van de klassieke kunst uit de renaissance. En
gelijktijdig hiermee een fel tegenstander van de moderne kunst van zijn eigen
tijd. Hij verklaart dat het zijn taak is de ware kunst te redden (Salvador =
Redder) en de moderne kunst te vernietigen. Zijn werken worden langzamerhand
steeds klassieker, katholieker, mystieker en toch blijven ze door en door
surrealistisch. In het werk van Salvador Dali zijn traditie en moderniteit op
een perfecte manier tot een synthese gekomen. Geest en Materie, geloof en
wetenschap, hardheid en zachtheid, alles vormt een zuiver gedifferentieerde en
harmonische eenheid.
Critici
Kunstcritici weten vaak niet goed wat ze met Dali aan moeten. Zijn terugkeer naar de vroegere kunst, zijn uitstoting uit de
surrealistische beweging, het uitweiden over zijn mystieke visioenen, zijn
weigering geëngageerd te zijn of politiek stelling te nemen en tal van andere
zaken die hem tot een cultureel ‘incorrecte’ figuur maken zouden genoeg moeten
zijn om hem als kunstenaar van belang af te schrijven. Het probleem voor deze
critici is echter dat Dali wel degelijk vernieuwing brengt op veel gebieden,
ondanks zijn halsstarrige conservatieve en vervelende mystieke ideeën waar de
postmoderne cultuur van die dagen zo graag vanaf wil. Dali is een vreemde
mengeling van de meest hallucinerende subjectiviteit die in alle materie alleen
maar geest ziet, alsook van een absolutistische objectiviteit die alleen
gelooft in dingen die hij kan eten en zaken die wetenschappelijk zijn bewezen.
Hij irriteert de culturele elite in
levensbeschouwelijke zin door in het ‘irrationele’ juist een hogere
intelligentie te zien die terugvoert naar de mystici uit het verleden,
alsook door zijn geloof in harde wetenschap die eveneens de opponent is van het
existentialistische klimaat dat de individuele waardebepaling van de mens
hooguit wil verankeren in sociaal-politieke theorieën. Maar ze kunnen
zijn genialiteit niet negeren en ondanks dat veel van de dingen die hij zegt en
doet de culturele elite niet aanstaat, kunnen ze niet om zijn genie en
vakmanschap heen. Bovendien is het onmogelijk om iemand te negeren die zo
verschrikkelijk de aandacht op zichzelf blijft vestigen in de media als
Salvador Dali!
Spirituele betekenis van Salvador Dali
Dali had een bijzonder relatie met zijn vrouw, want zij was de eerste die zijn volledige potentieel begreep en hem ervan doordrong dat hij groter was dan de surrealistische beweging. Ze vertelde hem dat er in deze zogenaamd revolutionaire beweging uiteindelijk net zoveel bemoeizucht en bekrompenheid heerste als in de burgerlijke maatschappij waar ze uit wilden ontsnappen. Dali en Gala waren een spirituele twee-eenheid en met haar als zijn muze, zijn ‘godin van de overwinning’, werd zijn kunst spiritueel klassiek.
“Gala heeft me van al mijn angsten genezen. Die aanvallen van waanzinnig
lachen, die morbide stemmingen, zij maakte er een einde aan. Zij heeft mijn
dwalingen tot klassieke vormen herleid en gesublimeerd. En het classicisme
heeft me van de waanzin gered”
“Met de intuïtie van een medium had ze precies begrepen wat mijn voor
iedereen zo onverklaarbare lachen betekende. Ze wist dat mijn lachen geheel en
al verschillend was van het gebruikelijke ‘vrolijke’ gelach. Nee, mijn lachen
was niet sceptisch; het was maniakaal. Mijn gelach was niet oppervlakkig; het
was ineenstorting, afgrond, ontsteltenis. En van alle schrikaanjagende
lachbuien die ze al van mij had gehoord, was deze tegelijk speciaal voor haar
en de meest catastrofale, degene waarmee ik mij van de grootste hoogte naar
beneden aan haar voeten wierp! Ze zei:‘Mijn kleine jongen! We zullen elkaar
nooit meer verlaten.”
Wat opvalt in de psyche van Dali is dat hij samen met
zijn meesterschap over het irrationele, ook altijd in staat is geweest het
leven zuiver rationeel te benaderen. Niet voor niets was hij geïnteresseerd in
de nieuwste wetenschappelijke ontdekkingen. Hij verweet andere kunstenaars
zwakte en onvolledigheid, omdat voor hen alléén het irrationele bestond.
“Ik was niet van plan me te onderwerpen aan het irrationele ter wille van
het irrationele, aan het narcistische en passieve irrationalisme zoals dat door
de anderen beoefend werd, nee, volstrekt het tegenovergestelde zou ik doen, ik
zou vechten voor de ‘overwinning van het irrationele’. Intussen lieten mijn
vrienden zich overrompelen door het irrationele, ze bezweken zoals zoveel
anderen, Nietzsche incluis, aan deze romantische zwakheid”
Hij klinkt bijna platonisch als hij spreekt over een
‘weten’ dat de mens aangeboren is:
“Dat het totale weten in ons gelegd is, daar twijfel ik niet een seconde
aan. We zoeken niets wat niet reeds onder de koepel van de geest ligt besloten,
en we zouden wiskunde noch Chinees kunnen leren wanneer de exacte wetenschappen
en de talen niet reeds door onze slapende wateren zweefden”.
Vóór alles kwam de spiritualiteit van Dali tot uiting
in de veelomvattendheid van zijn benadering en zijn categorische weigering om
iets te kiezen boven iets anders. Hij was een scheppend genie die voor zijn
inspiratie het hele universum gebruikte en die van iedere serieuze mening van
anderen bewust een karikatuur maakte, om het overzicht niet te verliezen over
het grotere geheel. Hij deed zijn uiterste best om nooit iemand anders te worden
dan Dali en om het transcendentale karakter van die missie goed te benadrukken,
sprak hij in dat verband veel over de ‘Goddelijke Dali’.
“Ik wil de verborgen krachten en wetten der dingen zien en begrijpen om ze
te beheersen. Ik heb de geniale ingeving dat ik beschik over een buitengewoon
wapen om tot de kern van de waarheid door te dringen: het mysticisme, oftewel
de diepgaande intuïtie van dat wat is, de directe communicatie met het
algehele, het absolute visioen door de genade van de waarheid, door de genade
van God”
Hij sprak steeds explicieter over de betekenis van
zijn kunst en van het leven. Waar hij in zijn surrealistische tijd een
verborgen betekenis in zijn werken vermoedde, heeft hij zich later bekeerd tot
de openlijke mystieke beleving. Hij beseft dan dat zijn werk de voortzetting is
van eeuwenoude tradities en een expressie van de ‘eeuwige wijsheid’.
“De erotiek, de hallucinogene drugs, de atoomwetenschap, de gotische
architectuur van Gaudi, mijn liefde voor goud – dat alles laat zich onder een
gemeenschappelijke noemer brengen: God is alom aanwezig. Hetzelfde wonder
heerst in het hart aller dingen en alle wegen leiden tot dezelfde openbaring:
wij zijn kinderen van god en het gehele universum is gemaakt ter vervolmaking
van de mens.”
Citaten:
“Elke morgen als ik wakker wordt, ervaar ik een
bijzondere verrukking…: de verrukking Salvador Dali te zijn, en in vervoering
vraag ik me af wat hij vandaag weer voor wonderbaarlijks zal volbrengen, deze
Salvador Dali”
“Het feit dat ik, zelfs op het moment dat ik schilder,
de betekenis van mijn schilderijen niet begrijp, wil niet zeggen dat ze geen
betekenis hebben”
“Een schilderij betekent waarlijk niet veel,
vergeleken bij de magie die constant van mij afstraalt”
“Ik heb het altijd betreurd dat mijn vader niet kon
begrijpen hoe uniek Gala was en wat zij allemaal voor mijn welzijn had
betekend.”
“De jonge schilders van tegenwoordig geloven nergens
in. Het is dus normaal dat een mens die nergens in gelooft, uiteindelijk zo
goed als niets schildert, wat het geval is in de gehele moderne schilderkunst,
inclusief de abstracte, esthetische en academische kunst”
“Laten we aannemen dat ik sterf. Ik zou niet willen
dat men dan zomaar zegt:”Dali is dood”. Ik wil dat men eraan toevoegt:”Dali is
weer eens anders dan anderen. Hij heeft zich laten invriezen”
“Ik heb al die tijd door de dichtheid van het
verstrengelde en demonische vlees van mijn leven de hemel gezocht – de hemel!
Betreurenswaardig is hij, die dit nog niet heeft begrepen!”
Salvador Dali moest getuigen in een proces in New
York. In zijn verklaring zei hij terloops dat hij ‘de beste schilder ter
wereld’ was. Toen enkele vrienden hem er na afloop op attendeerden dat hij wel
wat bescheidener had kunnen zijn, antwoordde Dali: ‘Ik moest het wel zeggen.
Ik stond toch onder ede?”