Wie ben je en
waar kunnen mensen je van kennen?
Ik
ben Sven Snijer, drieënveertig jaar, zo’n jaar of vijf actief als blogger,
getrouwd en vader van twee kinderen. Ik ben begonnen met het schrijven van artikelen
over misstanden in de jeugdzorg op de blog Jeugdzorg Dark horse, later schreef
ik levensbeschouwelijke en politieke stukken op Dark horse Essays met een
steeds grotere aandacht voor de verhouding tussen de islam en de westerse samenleving.
Wat is je
motivatie in het islamdebat?
Vanuit
de spirituele zoektocht die mijn leven kenmerkte vanaf mijn elfde jaar (ik ben
zonder geloof opgegroeid) kwam ik onder meer in aanraking met het soefisme, de
mystiek beweging in de islam. Ik was toen rond de twintig en ik moet zeggen dat
het een openbaring voor me was. Via de boeken van Idries Shah maakte ik voor
het eerst kennis met grote namen als Attar, Roemi, Ibn Arabi, Shabistari en
Saadi die een enorme stempel hebben gedrukt op de spiritualiteit van de islam
en op de wereldliteratuur.
Wat deed dat met
je?
In
eerste instantie overwoog ik om zelf soefi te worden en als dat nodig was zou
ik me daarvoor ook tot de islam hebben bekeerd, maar zover is het nooit
gekomen.
Wat hield je
tegen?
Er
was een constante competitie gaande in mijn innerlijk tussen verschillende
spirituele stromingen uit Oost en West, zoals rozenkruizers, antroposofen,
theosofen, vrijmetselaars, gnostiek, boeddhisme, yoga, Zen, Jungiaanse
psychologie, Keltische -en christelijke mystiek, maar uiteindelijk heb ik me
nergens voorgoed op vastgelegd.
Vond je niet wat
je zocht?
Jawel,
ik vond genoeg in al die spirituele tradities, religies en mystieke stromingen en
het heeft me op verschillende manieren verrijkt, maar als kind van een pluralistische
samenleving bleef ik liever in het midden staan van al die invloeden, vooral
omdat ik vanuit mezelf sterk de behoefte had om me ergens aan vast te klampen,
op zoek naar een absolute zekerheid. Ik wilde ervaren hoe het zou zijn om op
mezelf te blijven staan en enkel mijn ratio als leidraad te nemen in combinatie
met mijn intuïtie.
Hoe bedoel je
dat?
Ik
merkte langzamerhand dat het belangrijkste aspect in mijn leven niet zozeer de
vraag was naar de ‘ware leer’ of de beste spirituele methode om mezelf te
ontwikkelen, maar het rationeel nadenken over de verschillende paden die ik had
bewandeld en de valkuilen die daarbij tegenkwam bij mezelf en anderen.
Zoals?
Veel
spirituele mensen hebben op de één of andere manier toch een soort escapisme,
een wereldvlucht, de hoop dat er een makkelijkere en snellere manier bestaat om
het geluk te vinden dan via die moeizame weg door de wereld heen. Een ideale
spirituele leer die -vaak met de autoriteit van een goddelijk geachte leraar-
je een voorsprong zal geven op anderen in het doorzien van de illusies van het
leven, zodat je geestelijke bevrijding vindt. Het punt is dat veel spirituele
leraren onbekwaam zijn en dat ze mensen vervreemden van hun eigen culturele
wortels door een leer met exotische begrippen en omgangsvormen, wat het
vluchtgedrag eerder aanmoedigt dan corrigeert. Er zijn natuurlijk echte
spirituele scholen en bonafide spirituele leraren, maar omdat spiritualiteit
niet langer centraal staat in het moderne leven is het lastig om echt en vals
van elkaar te onderscheiden.
Vanuit je westerse cultuur kun je het beste jezelf
centraal stellen en je eigen ontwikkeling in de wereld en in de samenleving
waar je thuis hoort, niet één of ander idee of een speciale methode die van een
andere culturele context met premoderne waarden afkomstig is. Er zijn echte
spirituele scholen in het oosten en in het westen, maar ze zijn voor een groot
deel overbodig geworden, omdat veel ‘geheime kennis’ van vroeger openbaar is
geworden en ook omdat de wetenschap de menselijke ontplooiing op alle
belangrijke levensgebieden heeft overgenomen. Alleen de kunst van meditatie
is een ontbrekend element in het moderne
leven, want mensen grijpen naar mijn idee te snel naar drank en drugs als ze
zich niet goed voelen.
We gaan het in
dit gesprek vooral over de islam hebben. Wat is het verband met je eigen
spirituele ontwikkelingsweg?
Ik
vindt het belangrijk om te vertellen dat de aanloop naar mijn islamkritiek in
eerste instantie vanuit een positieve insteek was en dat ik eigenlijk niet
gericht was op culturele verschillen of een mogelijke onverenigbaarheid van het
islamitisch geloof met westerse waarden. Alles had voor mij een spirituele
betekenis, dus vanuit dat standpunt gezien was er voor mij ook niet veel
verschil tussen een christelijke mysticus als Jan van Ruusbroeck, een joodse
mysticus als de Baal Shem Tov of een Perzische dichter als Omar Khayyam. Ik
beoordeelde religies esoterisch en niet exoterisch. Een beoordeling en
vergelijking van orthodoxe geloofsinhouden van verschillende religies had niet mijn
interesse, maar de uiterlijke waarde van religie begon zich steeds meer aan me
op te dringen in verband met de islam, met name vanwege het opkomend
fundamentalisme.
Hoe verliep dat?
In
eerste instantie begreep ik niet goed waarom mensen op zeker moment begonnen te
spreken van een ‘achterlijke islam’, zoals bijvoorbeeld Pim Fortuyn, alsof er
nooit een andere islam had bestaan dan die van de terroristen of het
plattelandsgeloof van arbeidsmigranten. Ik was in die tijd sowieso niet veel
met politiek bezig, maar meer met Vedanta, neoplatonisme, soefisme en dergelijke,
dus ik had geen voeling met de politieke barometer op dat moment. Ik leefde
zoals veel mensen met het jaren negentig idee, dat we voortaan zouden blijven
‘polderen’ in ons kikkerlandje en dat we er samen wel uitkwamen. Met kabinetten
van PvdA, VVD en D’66 kreeg politieke ideologie steeds minder betekenis. Het leek
wel of de hele boel was ingeslapen. Een bedrieglijke harmonie versluierde
onderhuidse onvrede bij veel burgers over talloze maatschappelijke kwesties,
met name het integratievraagstuk. Ogenschijnlijk was iedereen tevreden en
konden we allemaal samen door één deur. Niemand verwachtte een recessie in de
economie, want de huizenprijzen bleven maar stijgen en er kwamen steeds meer
gelukkige tweeverdieners bij die allemaal leuke dingen deden. Iedereen wilde ‘alles
uit het leven halen wat erin zit’.
En wat deed jij?
Overleven,
want met twee kinderen met autisme liep het allemaal niet volgens de planning.
Ik had steeds minder tijd voor mijn geestelijke zoektocht en de datum van mijn verwachte
schrijversdebuut schoof steeds verder vooruit. Ik begreep niet waarom er geen
schot zat in mijn carrière, maar feitelijk had ik koudwatervrees. Ik durfde de
wereld nog niet aan.
Wanneer kwam je
politieke interesse voor de islam?
Dat
duurde nog een hele tijd, omdat ik eerst in aanraking kwam met het onderwerp jeugdzorg,
waar ik tot dan toe geen enkele affiniteit mee had. Nog steeds niet trouwens,
maar ik heb er een zekere vertrouwdheid mee omdat ik me er zo intensief mee heb
beziggehouden. Het kwam onvrijwillig op mijn pad (verslagen daarover zijn te
vinden op Jeugdzorg Dark Horse) en ik heb me erin vastgebeten uit pure
verontwaardiging over hoe mijn gezin door diverse instanties is behandeld. Voor
het eerst van mijn leven heb ik de arrogantie van de macht gevoeld en de totale
onverschilligheid ervaren van de politiek verantwoordelijken.
Wat was het resultaat
van Jeugdzorg Dark horse?
Aanvankelijk
wilde ik een boek schrijven over onterechte AMK-meldingen en de kwalijke
gevolgen die zo’n melding kan hebben in een systeem zonder waarheidsvinding,
maar al snel kwamen daar onderwerpen bij als Bureau Jeugdzorg, Raad voor de
Kinderbescherming, uithuisplaatsing, omgangsfrustratie, geestelijke
gezondheidszorg, jeugdzorgwetgeving, de transitie, enz. De blog die mijn vrouw
en ik waren gestart werd in korte tijd zo populair dat het van een boek nooit
meer is gekomen, hoewel ik veel mensen heb geïnterviewd in verschillende delen
van het land. Alle aandacht ging op zeker moment naar de blog, omdat we veel
bijdragen kregen van anderen die hun verhaal wilden doen en dat meteen
gepubliceerd wilden zien. Verschillende mensen leverden een bijdrage met hun
expertise op het gebied van jeugdzorg, pleegzorg, onderwijs of juridische zaken, professioneel of als
ervaringsdeskundige. Het werd in een paar jaar tijd heel groot en het ging met
ons aan de haal. Op zeker moment wilde ik weer rust in mijn leven en tijd
hebben voor andere dingen.
Wat deed je
toen?
Toen
pakte ik mijn andere blog Dark horse Essays weer op, waar ik maar niet aan
toekwam. Het moest een blog worden waarop ik mijn kennis en ervaring met
levensbeschouwelijke onderwerpen, politiek, literatuur en kunst wilde delen met
de lezers. Heel anders dan het onderwerp jeugdzorg, dus dat was een vreemde
overstap, maar wel terug naar mijn wortels. Het was volledig experimenteel en
ik had geen idee in welke richting het zou gaan. Mijn eigen voorstelling was
een soort caleidoscoop van mogelijkheden, een gemengd literair en
levensbeschouwelijk boeket. Maar dat veranderde vanaf de aanslag op de redactie
van Charlie Hebdo in Parijs. Toen kwam het onderwerp islam nadrukkelijk naar
voren, omdat het een historisch kantelmoment was net als de aanslag op de Twin
Towers.
Hoe ging dat in
zijn werk en was je mening over de islam ondertussen veranderd?
Zeker,
door mijn eigen ontwikkeling richting meer praktische levenswijsheid en
rationaliteit in mijn spirituele zoektocht, zag ik de islam niet langer door
een soefi-bril van diepzinnige liefdesmystiek en gnostiek, maar door een
politiek-culturele bril. Net als iedereen was ook voor mij de aanslag in New
York in 2001 een schok geweest, maar ik had toen nog niet de behoefte gevoeld om
er iets mee te doen. Na Charlie Hebdo had ik dat gevoel wel. Mijn eigen
constatering dat het soefisme de laatste honderd jaar een langzame dood was
gestorven in de islamitische wereld (rond 1700 was vijftig procent van de islam
nog onder invloed van de soefi-mystiek) en het fenomeen dat de islam zich
wereldwijd steeds vaker op militante wijze uitte, deden me beseffen dat vergane
glorie uit het verleden niet langer als verzachtende omstandigheid kon worden
aangevoerd voor de toestand waar de islam zich heden ten dage in bevindt. Ik zag
praktisch gezien geen enkele mogelijkheid voor de soefi-mystiek met haar
eclectische en humanistische denkwijze om in de huidige tijd een comeback te
maken en de oprukkende salafistische invloeden in de islam te beëindigen.
Salafisme en islamisme zijn een realiteit in de islam van vandaag en daar moet
een rationeel antwoord op worden gegeven, juist omdat het mystieke antwoord
verdwenen is.
Wat breng je in
je artikelen over de islam naar voren?
Eigenlijk
is het in een cirkelbeweging gegaan. Aanvankelijk was ik afkerig van iemand als
Geert Wilders die de islam bleef portretteren als een totalitaire ideologie en ‘geen
religie’ wat godsdiensthistorisch gezien complete onzin is, maar wat voor zijn
aanhangers logisch klinkt, omdat zij de islam geheel en al identificeren met de
politieke islam -en inderdaad, dat is een totalitaire ideologie met missionaire
doeleinden die Europa wil onderwerpen aan haar ideeën en heerschappij. In
eerste instantie wilde ik het beeld van de islam als fascistisch systeem (dat
door Wilders en anderen scherp wordt gecontrasteerd met het ‘humane
christendom’) in historisch perspectief zetten en laten zien dat de islam ook
grote bloeiperiodes heeft gekend en veel wijsheid heeft voortgebracht. Een poging
die gezien de doelgroep (pvv-publiek) vrij zinloos is, omdat mensen die verder
kunnen nadenken dit al wisten en degenen die het niet wisten, het ook niet
willen weten.
Wat deed je toen
je dat in de gaten kreeg?
Niets,
ik ging gewoon door met een verscheidenheid aan onderwerpen te bestuderen en
erover te schrijven. De islam werd pas een centraal thema voor me toen de
aanslag in Parijs op Charlie Hebdo op alle nieuwszenders rond ging. Met name de
laffe houding van de westerse media, die onmiddellijk zichzelf begonnen te censureren
en de veelgehoorde uitspraak van politieke leiders en opiniemakers dat het een
verschrikkelijke aanslag was, maar….’dat
ze er ook zelf wel een beetje om gevraagd hadden’ wekte mijn woede en plaatste
me in één keer aan de kant van de hardcore islamcritici. Ik ben toen een tijdje
meegegaan in de harde islamkritiek vanuit de bronteksten, dus zoveel mogelijk
de ondeugden van de profeet Mohammed opnoemen uit zowel betrouwbare als (naar
later bleek) onbetrouwbare Hadith (wat overigens ook een moeilijke discussie is
waar ik nog over ga schrijven) en daarnaast wees ik op de parallel tussen het
verdwijnen van het soefisme en de opkomst van de gewelddadige islam.
Dat
laatste punt werd echter niet goed begrepen, wat vooral komt omdat het grote
publiek en ook veel islamdeskundigen de invloed van het soefisme op de islam
als geheel onderschatten. Het soefisme stond in menig opzicht in het centrum
van de islam in haar verschillende bloeiperiodes, het Arabisch Spanje, de
gouden eeuw van Perzische mystiek, het rijk van de Groot-Moghols, enz. De brede
islam van de middeleeuwen was vooral een soefi-islam, omdat de mystieke
broederschappen de internationale contacten onderhielden tussen de
uiteenlopende culturen in de islamitische wereld en daarbuiten. Maar dit
spirituele aspect van de islamitische
geschiedenis was de islamcritici niet welgevallig, omdat die enkel rotzooi
wilden vinden over de islam en de Linkse Kerk kon zich ook moeilijk een voorstelling
maken bij het soefisme als het spirituele hart van de islam, omdat de adepten
daarvan voornamelijk denken in sociaal-economische en culturele termen.
Daardoor begrijpen ze ook niet wat er uit de moderne islam verdwenen is en hoe gevaarlijk
dat is voor de wereldvrede.
Hoe ging die
cirkelgang waar je het over hebt verder?
Op
zeker moment kwam ik in gewetensnood met mijn islamkritische stukken, omdat ik
er behoorlijk misslijk van werd om iedere moslim als een potentiële deelnemer
te zien aan de ‘islamisering van Europa’. Ik wist vanuit mijn historische
kennis van de islam dat veel islamcritici maar de halve waarheid vertellen,
maar ik was ook geconfronteerd met de realiteit van de politieke islam van het
heden en wist zelf niet goed waar de scheidslijn te trekken tussen normale
moslims en extremisten. Vooral niet als je leest in een overheidsrapport dat
veel moslims in Nederland democratie niet verenigbaar achten met de islam en je
weet dat er een grijs gebied bestaat tussen traditionele islam en fundamentalistische
islam, wat de vraag oproept wie er verdacht is en wie niet. De oplossing ligt
in het onderscheid dat Tibi maakt tussen de islam en het islamisme, want die
laatste vertegenwoordigt specifiek een nieuwe wereldorde en staat vijandig
tegenover pluriformiteit, secularisme en democratische waarden. Iedereen die
spreekt van de ‘islamitische oplossing’ of van de ‘zuivering van het geloof’ is
in die zin een verdachte. Voor normale moslims is het geloof geen religieuze
wereldorde, maar een sociaal-religieus verband dat los staat van de
overheid.
Vertel eens wat
meer over je publicaties waarin je je uitlaat over de minder verheven kanten
van de profeet Mohammed. Is hij geen spiritueel voorbeeld voor je, zoals de
soefi’s waar je over sprak?
Ik
zie Mohammed als een persoon die aanvankelijk een oprecht geestelijk zoeker
was, hunkerend naar spirituele ervaring. Hij was verontwaardigd over sociaal
onrecht en wilde daar iets tegen doen, maar wachtte daarvoor op een teken van
boven. Hij is wat de Indiase yogi Vivekananda noemde een ‘toevallige mysticus’,
een persoon die in een moment van geestelijke extase en transcendentie een blik
heeft mogen werpen op het spirituele potentieel dat zich in ieder mens bevindt,
zonder daarbij de juiste begeleiding te krijgen van een ervaren geestelijk
leraar. Het klinkt misschien vreemd om het zo te benoemen, vooral voor niet
gelovige mensen, maar ik ben er van overtuigd dat hij wel een hogere realiteit
ontdekt heeft, alleen wist hij niet hoe ermee om te gaan. Uit verscheidene
ahadith blijkt dat hij doodsbang was na zijn eerste ervaring en zich thuis
wilde verstoppen onder een deken, uit angst dat hij gek was geworden of
bezeten. Het probleem is dat Mohammed geen deel uit maakte van een traditie of
spirituele school van enig niveau en niemand zijn ervaringen juist kon duiden
of hem kon helpen met verdere cultivering van zijn spirituele vermogens. Hij
heeft er zeg maar het beste van gemaakt met de oppervlakkige kennis die hij had
van andere tradities, zoals het jodendom en het christendom. Dat hij door een
engel zou zijn aangewezen om een boodschap voor de hele wereld te brengen
betwijfel ik ten zeerste, want de koran gaat op zoveel plaatsen over Mohammed
zelf en zijn eigen ervaringen (voornamelijk met tegenstanders van zijn leer)
dat ik de universaliteit er niet in kan ontdekken.
Hoe zie je de
betekenis van Mohammed dan voor de geschiedenis?
Toen
hij uiteindelijk politieke, religieuze en militaire macht kreeg raakte zijn
oorspronkelijke spirituele zoektocht op de achtergrond. Alles draaide vanaf dat
moment om het leiding geven aan de geloofsgemeenschap, terwijl zijn positie
lange tijd onzeker bleef ten opzichte van andere stammen. Niet iedereen had
zich tot de islam bekeerd, want er bleven veel sceptici en tegenstanders die
hem graag zagen verdwijnen. De traditionele islamitische geschiedschrijving
plaatst vanaf het moment van de hijra de geloofsgemeenschap en haar
voortbestaan centaal, maar spiritueel gezien draait alles om de geestelijke
ontwikkeling van het individu, niet om een collectief.
Mohammed heeft zijn
spirituele weg nooit voltooid, maar werd steeds meer in beslag genomen door
wereldse verplichtingen (en geneugten). Vandaar dat de islam zo’n vreemde
uitwerking heeft op buitenstaanders, het uiteindelijke doel is niet de
verlichting zoals in het boeddhisme, maar onderwerping aan het doel van het
verder verspreiden van de islamitische boodschap in de wereld. Het is een vrij
horizontale doelstelling die tot conflicten kan leiden met andere systemen van
maatschappelijke ordening, terwijl de latere soefi-meesters in de islam wel een
duidelijk verticaal, spiritueel doel hadden. Zij kenden wel het thema van
zelfrealisatie (versmelting met de Geliefde) in transcendente zin, waardoor ik tot
het inzicht ben gekomen dat de islam pas echt spiritueel is geworden een paar
eeuwen na Mohammed. Uiteraard hebben de grootste soefi’s Mohammed alle krediet gegeven,
want ze wilden niet in conflict komen met de orthodoxie of met de wereldlijke
heersers voor wie het geloof stabiliteit gaf aan hun politieke macht.
O.k., tot zover
Mohammed, het soefisme en de geschiedenis. Wat heb je te vertellen over de
islam in de huidige tijd? Ik zie dat je het boek van Bassam Tibi ‘Islamism and
islam’ hebt meegenomen.
Ja,
dat klopt, ik noem het mijn ‘Bassam Bijbel’, omdat het me fundamentele
inzichten heeft gebracht op het gebied van de politieke islam. Ik heb er meer
van opgestoken dan ik had verwacht toen ik het aanschafte, omdat het alles wat
ik hiervoor heb geschreven in een ander perspectief zet.
Je spreekt in je
laatste artikel over de ideeën van Tibi van een ‘waterscheiding’, wat bedoel je
daarmee?
Ik
ben gaan inzien dat islamcritici zoals Robert Spencer, James M. Arlandson, Hans
Jansen(1), Wim van Rooy en iedereen die zich stort(te) op de islamitische
bronteksten dezelfde fout maakt en veronderstelt dat er een doorgaande rode
draad loopt van geweld vanaf het leven van Mohammed tot aan de IS-strijders in
onze tijd. En die voorstelling klopt gewoon niet.
Waar komt het huidige
islamitische geweld dan wel vandaan?
In
de eerste plaats vanuit de collectieve onvrede die er in de islamitische wereld
bestaat over de ondergeschikte positie van de islam op het wereldtoneel.
Politieke instabiliteit, onderontwikkeling, armoede, religieuze en etnische
verdeeldheid, gebrekkige mensenrechten, enz. Het ‘ware geloof’ dat zich over de
hele wereld had moeten verspreiden speelt tweede viool en dat al verscheidene
eeuwen. De modernisering van veel islamitische landen is om diverse redenen
mislukt en het uiteindelijke resultaat daarvan is dat de religieus extremisten
langzamerhand de macht naar zich toe trekken, omdat zij het enige geloofwaardige
alternatief zijn voor de onderdrukkende seculiere regimes van verschillende
dictators. We zien hoe Rusland en Iran actief er naar streven om Assad in het
zadel te houden, terwijl hij zijn eigen bevolking uitmoordt en de vroegere
dictator Saddam Hoessein kreeg jarenlang steun van het westen, ook al gebruikte
hij gifgas tegen de Koerden. Pas toen hij met zijn inval in Kuweit de
oliebelangen van het Westen bedreigde werd hij een probleem en hebben ze hem
opgeruimd. Het westen is volkomen hypocriet, maar de terugslag van haar politiek
neemt een religieuze vorm aan en heeft natuurlijk wel iets te maken met de
islam en haar bronteksten. De vraag is echter of je dat moet verabsoluteren,
want de middeleeuwse islam was een stabiele religie die in veel opzichten te
vergelijken was met het christendom.
Wat is je commentaar
op andere islamcritici?
Dat
veel van hen aan geschiedvervalsing doen en de gehele islamitische geschiedenis
voorstellen als een lange periode van geweld, maar er zijn verschillende
perioden geweest in de islam -van oorlog en van vrede, van barbarij, kunst en
wetenschap. Er valt geen gewelddadig ‘islam-DNA’ aan te wijzen, maar het is wel
zo dat de echte bloeiperiode van de islam voorbij is en dat bij de regressieve
tendensen van de politieke islam (islamisten) van het moment steeds meer nadruk
wordt gelegd op de primitiviteit van de vroege islam en die kende een aantal
bloederige aspecten die ze als religieuze richtlijn nemen voor hun handelen vandaag.
De
islamisten vervormen de geschiedenis op een andere manier. Ook zij negeren de
islamitische traditie als geheel, met haar kunst, muziek en wetenschap en
idealiseren juist de begintijd van de islam, inclusief de primitieve aspecten. Maar
er is nooit een gouden tijdperk in de vroege islam geweest, want buiten het
feit dat ze constant oorlog voerden om hun grondgebied uit te breiden, bestreden
de moslims ook elkaar in verschillende burgeroorlogen. Bovendien -en dat legt
Tibi heel duidelijk uit in zijn boek- had de islam nooit kunnen groeien en tot
zulke grote culturele hoogtes kunnen stijgen in de middeleeuwen als de islam
niet allerlei invloeden uit andere culturen had overgenomen, met name de wetenschap
en filosofie van de Grieken. De islam is in alle opzichten beter geworden door
de kennis en de tradities van de door haar overwonnen volkeren, maar
hedendaagse islam-puriteinen verwerpen alles was niet islamitisch is.
Tegelijkertijd willen ze wel opscheppen over alle invloeden die Europa heeft
overgenomen van de islam, zoals architectuur, medische kennis en astronomie, maar
ze begrijpen niet dat de islam haar ware omvang en macht heeft gekregen juist
door de ‘geïmporteerde’ invloeden, waar ze zo tegen zijn.
Maar hebben de
jihadisten (en islamcritici) dan geen gelijk als ze hun soort van islam
uitleggen als de ‘ware islam’, vrijgemaakt van westerse -en anderszins
onislamitische invloeden? Voor de ware islam moet je toch naar de bronteksten
kijken?
Dat
is maar de vraag. Tibi stelt dat de manier waarop de islamisten hun religie
voorstellen kunstmatiger is dan het centraal stellen van de islamitische
traditie, de brede islam uit de middeleeuwen die voor een groot deel ook op
rationaliteit en niet-islamitische invloeden was gebouwd. De islam die de rationaliteit omarmde en andere culturele invloeden is een feitelijke geschiedenis van
honderden jaren, terwijl het islamisme een vrij recente uitvinding is en die
kenmerkt zich ook nog eens door een paar duidelijk modernistische trekken.
Noem er eens een
paar?
Met
name het antisemitisme van de islamisten is geen vervolg van de traditionele
judeo-fobie, het conflict dat Mohammed had met de joodse stammen over de geloofwaardigheid
van zijn boodschap, maar is rechtstreeks afgeleid van de nazi-ideologie. Het is
specifiek vormgegeven als centraal element van hun gedachtegoed, het is de
nucleus waar hun andere ideeën omheen draaien. In het hart van de antiwesterse
houding van de islamisten vinden we het idee van een joods wereldcomplot en de
joodse/zionistische doelstelling van de
vernietiging van de islam. Het antisemitisme van de politieke islam, dat in
zijn huidige vorm werd overgenomen van de nazi’s wordt vanwege het streven naar
purificatie en authenticiteit in de politieke islam gepresenteerd als een ‘islamitisch
erfgoed’ dat hoort bij de islam in een eeuwige strijd met de ‘jood’ als het
universele kwaad. Vrede met joden is daarom voor altijd onmogelijk, omdat joden
de wereldheerschappij willen en vernietiging van de islam. Deze voorstelling is
geen accurate weergave van de werkelijke verhouding van de islam tot het
jodendom door de eeuwen heen, maar een moderne ‘uitvinding’. Volgens Tibi gaat
het in het islamisme om de nadruk op een duister kosmisch complot waarvan de
islam slachtoffer is geworden door de joden en hun handlangers in het westen. Dit
is volgens islamisten de werkelijke reden van hun ondergeschikte positie in de
wereld.
Hoe was de
werkelijke verhouding tussen de islam en het jodendom?
Toen
de joden uit het Arabisch spanje werden verdreven tijdens de reconquista van de
katholieke heersers Ferdinand en Isabella van Aragon, vervolgd, gemarteld en
verbrand, vonden ze veilige toevluchtsoorden in het Ottomaanse rijk (Turken) en
in Noord-Afrika, met name Marokko. Het is daarom triest dat in onze tijd vooral
Marokkaanse jongeren in Europa zo’n sterke anti-joodse houding aan de dag
leggen, want ze kennen duidelijk hun geschiedenis niet. Grote geleerden en
mystici als Josef Caro en Isaac Luria vluchtten weg voor het christendom, richting
de islamitische landen waar zij zonder problemen hun Torah-scholen konden
opbouwen. Ik weet dat het vandaag de dag anders is, maar dat heeft alles te
maken met de invloed van de islamisten en hun dweperij met geschriften als
‘Protocols of the elders of Zion’,wat een fabricaat is van de Russische geheime
dienst uit 1905. In de Arabische wereld is dit geschrift mateloos populair
vooral door het werk van Seyyed Qutb, de ideoloog van de Islamitische
Broederschap, die volgens Thomas Schmidinger verantwoordelijk is voor de
verbinding tussen modern anti-semitisme en de islamitische traditie en het
systematisch islamiseren van de ideeën uit Europese antisemitische werken,
zoals de Protocols.
Het is dus een
moderne uitvinding, maar past het niet naadloos bij de haatzaaiende teksten in
de Koran en de hadith tegen christenen en joden?
De
moeilijkheid is dat veel mensen het onderscheid niet kunnen maken tussen de
historische werkelijkheid van veertienhonderd jaar geleden, vastgelegd in
islamitische overleveringen en de huidige situatie in de wereld, waar een
modern antisemitisme dat zich steeds duidelijker manifesteert met specifiek
politieke bedoelingen is ontworpen en systematisch wordt uitgedragen. Het is
vooral vanuit dit oogpunt dat Bassam Tibi een groot tegenstander is van
samenwerking tussen westerse mogendheden en zogenaamd gematigde islamisten.
Mensen met zulke ideeën kunnen niet gematigd zijn, al doen ze zich modern en
aangepast voor.
Wat kun je nog
meer vertellen over dit vermeende joodse wereldcomplot?
Zoals
de islamisten het zien, is secularisme een joodse uitvinding, bedoeld om de
islam te vernietigen, want in hun ogen is er maar één islam (hun eigen versie)
die wereldwijd één blok moet vormen tegen het joodse gevaar. De opdeling van de
wereld in verschillende landen met een scheiding tussen kerk en staat is volgens
hen een joodse uitvinding om de eenheid van het islamitisch geloof te breken.
Daarom zijn islamisten ook tegen Arabische regeringen, want de vormgeving van
landen als Irak en Saoedi-Arabië (en Israël) was een westerse uitvinding en dat
verwerpen zij. En ‘westers’ moet volgens islamisten per definitie worden
gelezen als joods/zionistisch, want ze gaan ervan uit dat iedereen in de
wereld, vooral de grootmachten worden bespeeld door de joden die achter de
schermen alle touwtjes in handen hebben. Dit moet je in je achterhoofd houden
als je met gematigde islamisten politiek zaken wil doen.
Komt het nog
goed met de islam en met de wereld?
Dat
is volgens mij afhankelijk van een goede probleemanalyse van de verhoudingen
tussen het westen en de islamitische landen, waarbij met name de groeiende
invloed van islamisten in de gaten moet worden gehouden. Tibi waarschuwt ervoor
dat we als westen niet in de valkuil moeten trappen van de pragmatische
oplossingen, omdat we dan in een duistere poel terechtkomen van onderliggend
ideologisch fascisme. Het grootste probleem daarmee is dat normale moslims
straks geen kans meer krijgen, omdat zowel veel onwetende islamitische leiders
als westerse politici , analisten en islamkenners het niet meer uit elkaar
kunnen houden en de ‘gematigde islam’ zoals ze het ongelukkigerwijze noemen
daardoor steeds verder afglijdt naar een gepolitiseerde islam met alle gevolgen
van dien. Deze naïviteit en goedgelovigheid ten aanzien van het islamisme en
haar werkelijke bedoelingen, wekt steeds meer weerstand onder de westerse
bevolking en werkt een beweging in de hand die uiteindelijk kan ontaarden in
rechts-extremisme, precies datgene waar politiekcorrecte lieden bang voor zijn.
Een
andere fout van het westen is de typisch Amerikaanse neiging van korte-termijnoplossingen,
waarbij de oplossingen van vandaag de problemen scheppen van morgen. In
Afganistan hielpen de Amerikanen de Taliban tegen de toen nog communistische Russen
en nu klagen ze over het fundamentalisme in die regio, de boerkas en de
bomaanslagen. In Irak trokken de Amerikaanse troepen zich te snel terug, omdat
Obama dat beloofd had aan de kiezer, en het machtsvacuüm dat daardoor ontstond gaf
alle ruimte aan IS, waardoor nu die hele regio in brand staat. Het Salafisme
dat de voedingsbodem is voor het huidige soenni-fundamentalisme in de islam,
werd voorheen gesteund door de Britten tegen het Ottomaanse rijk en nu hebben
we als gevolg van die politiek Osama Bin Laden gekregen en Al Qaeda. En dat is
nog maar een klein deel van de problemen die het westen zelf veroorzaakt, wat
indirect allemaal terug gaat tot de koloniale tijd, maar daar moet je met
rechtse mensen niet over praten, want dan worden ze chagrijnig. Alle problemen
moeten gewoon in een boek gevonden worden.
En linkse
mensen?
Die
willen vaak dat alle problemen alleen
maar de schuld zijn van het westen en haar arrogante neiging de hele wereld
westerse ideeën op te dringen, maar voor zover ik het kan bekijken hebben
westerse ideeën en uitvindingen de wereld de meest beschaafde cultuur
opgeleverd tot nog toe, alleen kan nog niet ieder land en volk daar ten volle
van profiteren.
Hoe sta je nu in
het islamdebat?
Wat
ik nu aan het doen ben is de islam politiek-sociaal beter te leren begrijpen en
met name de periode vanaf de koloniale tijd tot heden. Daarnaast verdiep ik me
in betrouwbare en onbetrouwbare Hadith en wat daarvoor de criteria zijn voor de
islamitische traditie, maar ook voor moderne wetenschappers en historici. Ik wil
meer weten over de vroege islam en wat we nu eigenlijk met zekerheid kunnen
zeggen over de historische Mohammed. Ook het vraagstuk van de voorwaarden voor
democratie in de islamitische wereld heeft mijn aandacht. Ik wil zoveel
mogelijk lezen van Bassam Tibi en die lijn van denken voortzetten en combineren
met mijn eigen inzichten.
(1)Bassam Tibi is overwegend positief over de Nederlandse arabist Hans Jansen
en zijn begrip van de ‘dubbele natuur’ van het islamisme, ondanks de sterke nadruk die Jansen legt op de bronteksten (vooral als reactie op de in Europa
groeiende politieke islam): ‘This duality is better understood by the Dutch scholar Johannes Jansen,
“The Dual Nature of Islamic Fundamentalism”.’
