zondag 1 mei 2016

Kan de islam hervormen?

‘Secularisering is de verwereldlijking zoals die tot uitdrukking komt in laïcisering, ontkerkelijking, de reductie van godsdienst tot het private terrein en de afname van de maatschappelijke invloed van religie.’ 
                                                                                            
Waar je op zeker moment achter komt als je de discussie aangaat met islamcritici is dat velen van hen niet begrijpen wat secularisering inhoudt, omdat ze het beschouwen als een statische toestand en niet als een proces dat zich ontvouwde als terugtrekking van het ‘heilige’ door de opmars van de ‘wereldlijke’ gezindheid.(1) 

Ze denken dat alleen ‘vreedzame’ religies als het jodendom en christendom kunnen participeren in een democratische rechtstaat met humanitaire waarden en begrijpen niet dat deze religies, die zich in de loop van de tijd hebben geschikt naar de seculiere staatsinrichting, zich daar aanvankelijk hevig tegen hebben verzet. De vreedzame religies zijn vreedzaam geworden door de ‘ontheiliging’ van de wereld en niet omdat ze in potentie de seculiere waarden in zich droegen. Vanuit het geloof bestond er weinig respect voor seculiere waarden, want algemeen werd aangenomen dat men daarmee in de hel zou belanden. Steeds opnieuw constateer ik tot mijn verbazing dat mensen het christendom of de christelijke cultuur lijken te beschouwen als de bron van onze vrijheid, menselijkheid en zelfs ‘vrijheid van meningsuiting’ (Vanwege Luther zijn 95 stellingen en omdat hij de Bijbel vertaalde naar het Duits), zonder enig verband te leggen met de Franse revolutie, de wetenschap, de mensenrechten, de vrouwenbeweging, de pil, de vakbonden of de ontkerkelijking. Ze vermoeden daarentegen dat er in de christelijke cultuur een bijzonder element van verdraagzaamheid heeft bestaan vanuit haar oorsprong (vergevingsgezindheid van Jezus) en een impliciete scheiding van kerk en staat (‘Geef de keizer wat van de keizer is’) waardoor we als westerse samenleving onvermijdelijk op de hedendaagse vrijheid en burgerrechten zouden uitkomen waar we nu zo trots op zijn. We zijn in meerderheid niet gelovig meer, maar velen zweren bij de ‘christelijke wortels’ van onze seculiere en vrije samenleving.  

De bronteksten-obsessie

Secularisering betekent dat je zelf de macht hebt om te kiezen en niet langer aan religieuze teksten en religieuze voorschriften voor het dagelijks leven overgeleverd bent. Je bepaalt zelf dat je wel gelooft in de goddelijkheid van Jezus, maar niet in Adam en Eva of het scheppingsverhaal als ware geschiedenis. Je laat je inspireren door de Spreuken van Salomo, maar gelooft niet dat Mozes de Rode Zee is doorgetrokken nadat hij ‘met Gods kracht’ de wateren deed scheiden. Secularisering betekent versterking van het individu en het wegnemen van de absolute autoriteit van de tekst. Mensen die zeggen dat moslims nooit kunnen veranderen, omdat in de Koran intolerante en tot geweld oproepende teksten staan, verkondigen in feite religieuze onzin en laten zien dat ze niet begrijpen wat secularisering betekent. Ze zijn zo op de teksten gefixeerd dat ze als pseudo-moslims fungeren, want ze gaan er zo in op dat ze zich geen wereld kunnen voorstellen waarin moslims bepaalde gedeelten van hun heilige boek relativeren of zelfs met een korreltje zout nemen, wanneer ze het beschouwen in de context van de tijd waarin het ontstond en niet altijd van toepassing op de moderne samenleving. Maar zelfs als je dit uitlegt begrijpen hardcore islamcritici niet wat je zegt, omdat ze niet loskomen van de plaatjes die op hun netvlies gebrand zijn van jihadisten die mensen hun hoofd afhakken, met daarbij de toepasselijke Koranteksten en jankerige recitaties. ‘Zie je wel’, zeggen ze dan, ‘het staat er toch en ze voeren het uit ook!’ En zo gaat het cirkeltje rond en rond, want voor wie de teksten letterlijk neemt (en dus niet geseculariseerd is in zijn denken) hebben de teksten de dwingende waarde van een instructie ‘overal en altijd geldend’, maar voor gelovigen die wat meer ontwikkeld zijn geldt dat niet.

'Patent op achterlijkheid'

Wie vermoedelijk ook erg op de bronteksten gefixeerd was om aan te tonen hoe verderfelijk de islam is, was Arnoud van Doorn de ex-PVV’er. Hij keek te lang in het diepe en werd erin getrokken…de islam is nu zijn nieuwe religie. En dat is verbazingwekkend vanuit de bronteksten-theorie, want zijn voormalig politiek leider Geert Wilders zal hem toch wel attent hebben gemaakt op de haatzaaiende teksten in de Koran, zou je zeggen. Voor mij het zoveelste bewijs dat niet de teksten doorslaggevend zijn, maar de vraag welke waarde aan de teksten wordt toegekend door de (zelf)bewuste lezer. Het zelfbewustzijn van individuen wordt sterker als ze minder overgeleverd zijn aan sociale conventies, waar educatie een grote rol in speelt, want alleen als je zelf leert nadenken volgens objectieve normen ben je minder vatbaar voor indoctrinatie door een geloof of een extreme politieke opvatting. Het gevolg daarvan is voor sommigen ‘geloofsafval’ en voor anderen een nieuwe verhouding tot hun geloof/ideologie. 

Een nieuwe verhouding tot religie

Ook moslims kunnen die nieuwe verhouding ontwikkelen, op voorwaarde dat het modernisering- en seculariseringproces in islamitische landen zich doorzet, maar islamcritici draaien oorzaak en gevolg graag om en beweren dat islamitische landen niet kunnen moderniseren (seculariseren) vanwege de islam, omdat zij een patent zou hebben op achterlijkheid en radicalisme. Dat is volkomen onzin, want het christendom gaf ook geen toestemming voor kritisch Bijbelonderzoek, Darwinisme, de ‘autonome moraal’ van de humanisten, geloofsafval of vrouwenemancipatie. Het gebeurde tegen de zin van de religieuze gezagsdragers en tot in de jaren zestig was het voor de wijkende kerk een achterhoedegevecht met de moderniteit, totdat men uiteindelijk van de nood een deugd maakte, zoals de Syrische filosoof Sadiq al Azim heeft uitgelegd in zijn beroemde essay, door de religieuze nederlaag in de wereld te herkaderen tot een ‘spirituele bevrijding’ uit het profane domein.(2)  

Politieke islam

Als de secularisatie in islamitische landen slaagt, betekent dat automatisch dat de religie niet langer leidend is, maar een plaats krijgt toebedeeld in een beperkte ruimte waar zij dient als inspiratie voor het geestelijk leven, niet als maatschappijbepalende kracht. Islamcritici denken altijd dat ze je een nieuwtje vertellen als ze je attent maken op de oproep tot geweld tegen ‘ongelovigen’ zoals te vinden in diverse islamitische teksten. Ze verzekeren je dat de bronteksten van de islam ‘blinde gehoorzaamheid’ vereisen, alsof ze zelf ook nog steeds de Bijbel tot op de letter volgen zoals eeuwenlang gebruikelijk was in Europa. De reden dat ze niet kunnen geloven dat moslims een ‘seculiere afstand’ kunnen leren ontwikkelen tot hun eigen bronteksten, is dat grote delen van de islamitische wereld tot de ontwikkelingslanden behoren en veel moslims laag geschoold zijn en vooral van religieuze doctrines doordrenkt zijn. Als je daarbij optelt dat de politieke islam (islamisme) doelbewust een antiwesterse stemming creëert en ook moslimjongeren in Europa probeert op te zetten tegen de cultuur van het land waarin ze geboren zijn (Nederland, België, Groot Brittannië, etc) dan is het voorstelbaar dat ze weinig geloof hebben in de hervormingskansen voor de islam.

Hervorming is de meest redelijke weg

Het punt blijft echter dat hun argumentatie niet deugt en dat ze naar de verkeerde oorzaken wijzen voor het jihadisme en het gebrek aan aanpassingsvermogen aan de westerse cultuur bij bepaalde groepen moslims. Bij secularisering hoort rationele geloofskritiek en dat is essentieel voor het onschadelijk maken van ‘haatzaaiende teksten’. De islam zal niet zomaar verdwijnen, dus hervormen is niet alleen het enige redelijke alternatief voor het ‘verbieden van de Koran’, maar ook het meest geloofwaardige in het licht van hoe we onze eigen vrijheid en emancipatie hebben verworven als westerlingen. Die rationele geloofskritiek komt er echter niet zomaar, want zoals ik in voorgaande artikelen heb betoogd is de westerse mens er vanuit gegaan dat de strijd voor een seculiere wereld al gestreden was met de ontkerkelijking vanaf de jaren zestig en dat anderen daar probleemloos in zouden volgen zodra ze met de moderniteit in aanraking zouden komen. Maar dat pakte anders uit, omdat geïmporteerde invloeden van mensen die in hun denken en doen ‘niet-seculier’ zijn -die zich hier in Europa terugtrekken in culturele, religieuze en etnische enclaves- hun levenswijze uit de landen van herkomst makkelijk kunnen volhouden en in bepaalde gevallen zelfs nog versterken. De foute reactie van links op deze ontwikkeling was destijds het aan te moedigen met subsidies voor religieuze en culturele organisaties, zodat de segregatie door de staat gefinancierd werd.

Geen uitzonderingspositie voor religie

Dat politiek links ondanks de integratieproblemen en de recente aanslagen in Frankrijk en België nog steeds de kern van het probleem niet begrijpt, blijkt wel uit het feit dat er tegenwoordig veel gesproken wordt over dat we wel alles mogen zeggen, maar dat we niet alles hoeven te zeggen, omdat je mensen niet nodeloos moet kwetsen. De misser daarbij is dat deze humane manier van denken en het natuurlijke respect voor de ander een averechts effect hebben op een religie waarin rationele geloofskritiek überhaupt nog niet is toegestaan, omdat de secularisering in die religie grotendeels mislukt is of nog niet op gang gekomen. (Turkije lijkt nu zelfs op de terugweg). Wie zichzelf matigt in zijn kritiek op een religie waarvan de ‘religieuze betovering’ nog niet is gebroken, wekt de indruk dat de religieuze gevoelens van anderen zwaarder wegen dan het eigen recht op kritisch denken. Proberen de Profeet of de Koran niet te beledigen heeft niets te maken met beleefdheid of respect voor een geloof, maar met de realisatie dat mensen uit niet-geseculariseerde samenlevingen bijzonder primitief kunnen reageren als je aan hun geloofswaarheden komt. Je verliest als westerling terrein op het gebied van vrije meningsuiting en vrijheid van denken als je jezelf matigt in je oordeel over een geloof dat zichzelf nog zonder relativering beschouwt als het ‘ware geloof’. Het is echt onzinnig dat wij als vrije westerse media vanuit de geloofswaarheid van moslims geen afbeeldingen van de Profeet in kranten durven te plaatsen. Vrijheid van denken is het recht hebben om aan alles te twijfelen wat mensen geloven, dus ook aan het geloof dat een verondersteld heilig persoon (Mohammed) niet mag worden afgebeeld.   

Hervormingsgezinde moslims

Mijn stelling is dat de islam niet gevaarlijker is dan enige andere openbaringsreligie met een absolute waarheidsclaim, die nog niet door een proces van ontmythologisering is heengegaan. Voor een grote groep mensen in de islamitische wereld is rationele geloofskritiek ondenkbaar, zodat ze door mensen gemaakte wetten en regels werkelijk ondergeschikt vinden aan een heilige tekst. Dat is gevaarlijk, want het kan daden legitimeren die vanuit een internationale rechtsorde en universele mensenrechten streng zullen worden veroordeeld, maar het is in wezen geen religieus probleem. Het is een probleem van totaal andere opvattingen over de internationale orde, als gevolg van een stagnerende modernisering en secularisatie in de islamitische wereld. 

Het voornaamste verschil tussen een religieuze wereldorde en een seculiere wereldorde is dat in een seculiere orde de mens altijd hoger wordt geschat dan de religieuze, politieke of culturele ideeën die hij koestert. Overtuigingen kun je met je meedragen, maar je kunt ze ook weer afzweren als het leven je anders leert. In een religieus paradigma kun je fundamentele ideeën niet zo gemakkelijk veranderen, omdat alle gebeurtenissen in het leven automatisch een religieuze interpretatie krijgen, door de gelovige zelf of door de geloofsgemeenschap opgelegd. In dit licht moeten we begrijpen waarom Bassam Tibi, de kenner bij uitstek van de politieke islam, zoveel heeft geschreven over de strijd tussen de religieuze en de seculiere wereldorde.(3) Het gaat in essentie om een verschil in paradigma, niet om welk religieus boek men leest, want per saldo zijn ze alle openbaringsreligies even irrationeel. Zelfs als er in het ene boek meer gewelddadige teksten voorkomen dan in het andere (met oproep tot ‘heilige oorlog’) is het nog steeds de lezer die bepaalt of het gevolg moet hebben in letterlijke zin of slechts dient als spirituele metafoor van gebeurtenissen uit een lang vervlogen tijd.

Scheiding tussen Kerk en Staat als overtuiging

Het heeft geen enkele zin voor islamcritici om uit te leggen wat de ‘ware islam’ is vanuit bepaalde teksten, want het gaat niet om wat er staat maar wat je ermee doet. Secularisering betekent voor het geloof dat de gelovige zelf bepaalt wat hij met de tekst doet en dat de tekst niet langer bezit neemt van de gelovige. Misschien nog in transcendente zin, maar niet als religieus-politiek gebod, omdat bij een seculariseringsproces de invloed van religie wordt teruggedrongen naar het privédomein. En niet slechts instrumenteel als scheiding van kerk en staat, maar ook in het denken van mensen. Ze moeten de overtuiging delen dat het beter is dat niet één soort geloofsleer zijn waarden oplegt aan de rest van de samenleving, maar dat het publieke domein neutraal moet zijn en algemeen menselijke waarden vertegenwoordigen. Dan pas is de secularisering geslaagd en kan elke religie zijn eigen identiteit ontwikkelen binnen een niet-religieuze maatschappelijke orde. Het probleem met Turkije bijvoorbeeld, is dat het seculariseringsproces werd opgelegd door de staat en zich niet vanuit burgerlijke emancipatie ontwikkelde, waardoor de modernisering daar zich nu als een te ver uitgetrokken elastiek weer langzaam samentrekt tot de religieuze kaders van weleer. Wat de ‘sluipende islamisering’ van Turkije wordt genoemd, is de terugslag van een modernisering zonder voldoende burgerlijke emancipatie, want mensenrechten zijn niet bepaald het grootste goed in dat land.

Ik erken dezelfde problemen als anderen als het gaat over de islam, maar mijn probleemanalyse verschilt aanmerkelijk van die van veel islamcritici, omdat ik het principe van secularisering leidend vindt in deze discussie, terwijl de meesten graag eindeloos willen blijven jeremiëren over de bronteksten om te bewijzen dat enkel een totale oorlog tussen de islam en het westen de oplossing is of het onvermijdelijke noodlot voor ons allen. Ze zeggen daarmee in feite dat ze niet in de rede geloven en niet in secularisering, want ze blijven religieuze argumenten aanvoeren om de bedreigingen aan te tonen voor een seculiere wereldorde die zich juist heeft gevestigd door het onttronen van religie met rationele argumenten.

Sven Snijer

(1)Secularisatie, Wikipedia: https://nl.wikipedia.org/wiki/Secularisatie

(2) Sadiq Jalal al Azm ‘De valsheid van het westerse christelijke denken van deze tijd’, 1969.