maandag 31 juli 2017

‘Genderneutraal’ is helemaal niet neutraal



In navolging van de gemeente Amsterdam gaan nu ook de Nederlandse Spoorwegen mensen voortaan genderneutraal aanspreken, omdat mensen die zich niet geheel man of vrouw voelen maar iets er tussenin, zich anders gekwetst en buitengesloten voelen. ‘Dames en heren’, ‘geachte meneer/ mevrouw’ wordt voortaan ‘beste mensen’, ‘beste reizigers’, ‘geachte aanwezigen’ en in brieven van de gemeente Amsterdam ‘beste bewoner’. Een aanpassing waar de transgender ‘personen’ (transgenders is ook al fout) en mensen die er een beetje tussenin zitten zich meer door erkend voelen. Het overheersende sentiment bij de voorstanders hiervan is dat niemand erbij verliest, maar dat de sekse-twijfelaars er wel bij winnen. Een vreemde redenering, omdat er talloze situaties denkbaar zijn waarbij de mensen die zich comfortabel voelen binnen hun eigen lichaam en geslacht zich moeten aanpassen aan een kleine minderheid die dat niet doet en die voor de zoveelste keer op eieren moeten lopen vanwege de gevoeligheden van een marginale groep. In het verleden was alles ‘racistisch’ of ‘seksistisch’ en nu is het ‘hokjesdenken’ waar de grote meerderheid van beschuldigd wordt.

Om hoeveel mensen gaat het?

Er zijn weinig overtuigende cijfers over hoeveel mensen precies transgender zijn of wisselend in hun gender-identiteit want volgens Movisie is één op de 250 mensen transgender (0,4 %) waarvan de meesten zijn ‘geboren in het verkeerde lichaam’, terwijl een minderheid zich zowel man als vrouw voelt, geen van beiden of de ene keer man en de andere keer vrouw. (1) Het Sociaal Cultureel Planbureau komt met andere cijfers, want volgens hen voelt 4% van de Nederlandse vrouwen en 5,7% van de mannen in Nederland zich niet thuis in het hokje ‘man’ of ‘vrouw’. (2) Uitgaande van een ruime schatting kunnen we dus stellen dat het taalgebruik in het publieke domein zal worden aangepast voor 5% van de bevolking, terwijl de overige 95% van de samenleving zich op de juiste manier aangesproken voelt zoals dat nu gaat op een perron:‘Dames en heren, de trein naar Den Helder heeft enkele minuten vertraging…’. Die vijf procent kan al iets naar beneden worden gebracht, omdat de transgenders die hun ‘transitie’ gehad hebben (voorheen ‘omgebouwd’) zich zowel psychisch als lichamelijk man óf vrouw voelen. Na de operaties zijn het innerlijk en het uiterlijk met elkaar in overeenstemming gebracht dus hier kan geen probleem meer bestaan bij het aangesproken worden met ‘meneer’ of ‘mevrouw’. Deze groep betreft echter maar een kleine 0,3%, die daadwerkelijk een transitie ondergaat of hormonen gebruikt om het lichaam ‘aan te passen’. Dan blijft een meerderheid over van die 5% die of ‘in het verkeerde lichaam’ zit of zich zowel man als vrouw voelt, of nu eens man en dan weer vrouw.

Geachte heer/mevrouw

En wat is daar het probleem mee, als je aangesproken wordt met twee geslachten in één zin? Ik kan me voorstellen dat in het verleden, toen de hele samenleving zich uitdrukte in de mannelijke vorm (de mens, ‘hij’) vrouwen zich een beetje als een verminkte afgeleide voelden van het superieure wezen genaamd ‘man’, zeker toen ze nog geen stemrecht hadden, geen studies mochten volgen en geen baan konden krijgen behalve als vroedvrouw, hulp in de huishouding of kinderoppas. Op zeker moment zijn we in de hij/zij-schrijfwijze gaan gebruiken en 'geachte meneer/mevrouw' om de inmiddels gerealiseerde emancipatie in maatschappelijke zin ook op papier te laten blijken. Maar welke transgender of tweegeslachtelijk wezen valt buiten de boot als de aanspreekvorm geachte meneer/mevrouw betreft? Voel je je zowel man als vrouw dan wordt je zelfs nog méér aangesproken dan gemiddelde mannen of vrouwen, want allebei de woorden zijn dan van toepassing en wanneer je een genderfluïde bent (soms man, soms vrouw) dan kun je je het ene moment met de term vóór de schuine streep identificeren (‘meneer’) en het andere moment met de term ná de streep (‘mevrouw’). De enige groep die zich werkelijk nergens thuis voelt en met de aanhef in twee geslachten zich toch geïsoleerd en onbegrepen blijft voelen is het miniscule deel van die 5 % dat zichzelf omschrijft als 'noch man, noch vrouw'. En daarvoor moet heel Nederland nu ‘genderneutraal’ aangesproken worden.

Pas op je taalgebruik!

Terug naar de vraag of de gemiddelde man of vrouw er minder van wordt als hij/zij aangesproken wordt met ‘mens’, ‘aanwezige’, ‘bewoner’, enz. Mijn antwoord daarop is JA, zowel in actieve als in passieve zin, omdat ik niet alleen wordt ontkend als man in mijn mannelijkheid (ik moet een ‘wezen’ zijn waar geheel toevallig een leuter aan hangt), maar ik ben sinds deze maatregel van de lokale overheid ook min of meer verplicht om ieder onbekend persoon die ik tegen kom niet langer met man of vrouw aan te spreken, zelfs niet als de mannelijkheid of de vrouwelijkheid ervan afstraalt, want onbedoeld zou ik mensen kunnen kwetsen. Een ‘stoere vent’ of een ‘flinke kerel’ heet nu ‘een persoon met iets meer dan de gemiddelde hoeveelheid mannelijk hormoon’ en een ‘lekker wijf’ is een wezen dat zich voor 99% identificeert met hetzelfde geslacht als waarmee ze geboren is, al zijn er wel eens miliseconden van twijfel als ze terugdenkt aan de experimentjes uit haar studententijd (lekker ‘ding’ is dan beter). Het is nu mijn verantwoordelijkheid geworden om, zoals Beau van Erven-Dorens het uitdrukte bij RTL-Late Night, 'mij niet te verspreken'. (3) Dat ik mij goed voel met mijn eigen geslacht net als 95% van de Nederlanders is opeens een probleem geworden, want dat mensen zich kunnen laten transitioneren of hormonaal behandelen met onze geavanceerde medische voorzieningen is kennelijk niet voldoende om zich geaccepteerd te voelen. Wij buitenstaanders, ‘gewone’ burgerlijke mannen en vrouwen, zijn nu ook verantwoordelijk voor het innerlijk en de innerlijke beleving van de ander met zijn/haar seksuele schommelingen en wisselende identificaties. Dat kan knap ingewikkeld worden. ‘Dag mevrouw, oh sorry, dat was vanmorgen begrijp ik. Excuus! Dag meneer, of  kan ik beter zeggen ‘u beiden’, ‘geen van beiden’…’gij die noch man noch vrouw zijt’ of ‘hen’ (niet te verwarren met het ‘Hen’ van Plato als hoogste metafysische eenheid) of ‘jullie’…mag dat ook? Jullie zijn tenslotte samen als man en vrouw bewoners van één lichaam…En als jullie samen weglopen (allebei een been?) mag ik dan zeggen tegen iemand die naast me zit: ‘Kijk, daar gaan zij’?

Verborgen leed in het paleis 

Het ‘Wij’ koningin der Nederlanden, zoals prinses Beatrix zichzelf noemde, krijgt retrospectief ook een heel andere betekenis. Was zij/hij haar tijd zover vooruit?! En wat weten we allemaal niet dat we eigenlijk hadden moeten weten over haar/hem! Die arme vrouw/man heeft in een gevangenis geleefd van onbegrip. En wij maar lachen en zwaaien elke koninginnendag, terwijl er onder de oppervlakte zich een drama afspeelde. Beatrix was een echte workaholic en dat is normaal gesproken een mannenprobleem, want die kunnen moeilijk over emoties praten en storten zich in het werk als ontsnapping. Had zij/hij daar last van omdat die andere kant van ‘hen’ niet begrepen werd? En toen maakte onze huidige koning Willem-Alexander (toen nog prins) het erger door in de woorden van Youp van ’t Hek met een ‘lekker wijf’ te trouwen. Wrijf het er nog maar eens in Alexander, dat je een echte ‘man’ bent! Je had een moederskindje moeten blijven, een twijfelaar, een eeuwige vrijgezel, waarvan iedereen zich na verloop van tijd zou afvragen of hij bindingsangst had of misschien van de andere kant was. Zoals met onze premier Rutte, die ook wel de hand gehad kan hebben in de nieuwste aanspreekvormen in Amsterdam en bij de NS.

Barbies en hagedismensen 

Maar, we zijn er helaas nog niet als we overstappen op genderneutraal taalgebruik en iedere voorbijganger aanspreken met ‘Dag wezen’, want er zijn natuurlijk ook mensen die zich helemaal niet identificeren met het mens-zijn. Talloze schepsels op deze aarde vinden sowieso dieren veel aardiger dan mensen (doen niemand opzettelijk kwaad = instinct), maar velen onder hen zouden daadwerkelijk een dier willen zijn. Ze laten met plastische chirurgie hun lichaam transformeren tot een kat, een hagendis of een barbiepop. Er zijn ook mensen die een spirituele eenwording zoeken met een boom, een vlinder of met Moeder aarde. Waarom moeten wij bekrompen lieden er altijd maar voetstoots vanuit gaan dat de mensensoort maatgevend is in onze samenleving? Er zijn ook mensen die zich aangetrokken voelen tot levenloze objecten en structuren, zoals een muur of een metalen plaat (objectophilia). Houden we daar wel eens rekening mee? In de aanhef van gemeentelijke brieven zou ik daarom minstens enkele toevoegingen tussen haakjes zetten voorafgaand aan de genderneutrale termen die de 0,5% gender: ‘weet niet/wisselend’ tevreden moet stellen, zodat we meteen een einde maken aan elke vorm van uitsluiting. Namens de gemeente Amsterdam wordt het dan: ‘Beste mens-dier-plant-voorwerp-planeet en universumbewoner (inclusief paralelle universums) aan deze zijde van de zwarte gaten en alles wat we mogelijk tegenkomen aan de andere kant…de huurstijging zal volgend jaar in uw wijk maximaal 3% bedragen'. Op zo’n manier krijgen we eindelijk een inclusieve samenleving en zal niemand zich nog gekwetst of buitengesloten voelen. En dan hoeven we ook nooit meer getuige te zijn van wat zich enkele jaren geleden tijdens de Uitmarkt op het museumplein afspeelde, toen Ome Willem na zoveel jaar het podium op kwam om aan al die volwassen mannen en vrouwen die destijds nog gehersenspoeld konden worden door die stigmatiserende kinder-tv te vragen of er soms nog echte jongens en meisjes aanwezig waren en iedereen enthousiast begon te roepen en te juichen.

Sven Snijer



 

dinsdag 25 juli 2017

De gevaren voor de democratie


De eerste ontluistering voor het Westen over het ideaal van ‘vrijheid en democratie’ voor de rest van de wereld was de bloedig neergeslagen opstand in China op het plein van de Hemelse vrede op 4 juni 1989. Daar werd voor het eerst zichtbaar dat een groeiende economie als gevolg van het openstellen van de Chinese markt voor kapitalistische waarden niet gelijk stond aan het verkrijgen van persoonlijke vrijheid voor alle chinezen. Het communistische regime is er de afgelopen decennia in geslaagd om ondanks de indrukwekkende economische groei van het land stevig in het zadel te blijven en mensenrechtenschendingen in China zijn nog steeds aan de orde van de dag. Het is zelfs zo erg dat vorig jaar nog een documentaire op Aljazeera werd uitgezonden over naar het buitenland gevluchte Chinese dissidenten die door de Chinese overheid in het geheim worden ontvoerd om te verdwijnen in Chinese gevangenissen.(1) 

Geen overhaaste hervormingen

Ook Rusland dat bevrijd werd van het communisme uit de tijd van de Koude Oorlog werd niet de vrije democratie waar westerse analisten op hadden gerekend toen het Warschaupact uiteenviel als gevolg van de Perestrojka-politiek van Gorbatsjov. De oud-leider van Rusland waarschuwde dat de hervormingen in zijn land niet overhaast moesten worden doorgevoerd, maar weinig mensen in binnen- en buitenland deelden die visie. Iedereen was enthousiast dat nu eindelijk het Oostblok dezelfde vrijheid zou gaan genieten als het westen en het kapitalistische systeem als fundering voor westerse waarden in het algemeen zou als vanzelf andere culturen gaan hervormen. Er bestond lange tijd een heilig geloof in de marktwerking als cultuurdrager en cultuurhervormer naar westers model. Tegenwoordig zitten we echter met Poetin die als een dictatoriale figuur zijn eigen bevolking hersenspoelt door volledige mediabeheersing en haar opzet tegen het westen. Met actieve steun van Rusland en met Russische vliegtuigen worden door de Syrische leider Assad continu burgerdoelen aangevallen en het westen staat er met open mond van verbazing naar te kijken. 

Islamisme niet marginaal  

Bondgenootschappen met landen in het Midden-Oosten hadden lange tijd de stilzwijgende aanname dat westerse waarden als gevolg van de economische verbintenissen uiteindelijk zouden leiden tot verwestering van het Midden-Oosten en de emancipatie van de burgers aldaar. De opkomst van het islamitisch fundamentalisme werd lange tijd genegeerd als een marginaal verschijnsel dat met in het westen gekochte wapens door de seculiere leiders onder controle kon worden gehouden. Het algemene idee was dat de meeste mensen op aarde naar vrijheid en democratie verlangden in het verlengde van betere levensomstandigheden. Weinigen leken zich te realiseren dat in regio’s waar de algemene ontwikkeling van de bevolking niet bijzonder hoog is -uitgezonderd een op het westen georiënteerde elite- de kans op verwestering over de hele maatschappelijke breedte bijzonder klein moet worden geacht. Mensen die geen hoger of universitair onderwijs hebben genoten zullen zich niet snel laten leiden door westerse waarden, omdat de voorwaarden daarvoor alleen gecreëerd kunnen worden door op westerse waarden gestoelde onderwijssystemen en het madrassa-onderwijs in veel moslimlanden van basisschoolniveau geeft geen affiniteit met onze manier van denken.

Nationalisme, etniciteit en religie

Wereldwijd zien we in verschillende culturen ontwikkelingen die aantonen dat men niet primair is gericht op het verkrijgen van meer democratie en mensenrechten of een beter functionerende rechtstaat. In plaats daarvan worden nationalistische waarden aangehangen, religieuze waarden, regionale, culturele en etnische waarden en boven alles een separatistische neiging die het door de financiële markten opgedrongen internationalisme moet tegengaan. Een internationalisme die verondersteld dat de hele wereld geleidelijk, maar onvermijdelijk zich beweegt in de richting van een ‘global village’ die zich eerst economisch zal manifesteren en in een latere fase als een interculturele gemeenschap op wereldniveau. We moeten niet vergeten dat de zogenaamde Europese eenheid voornamelijk een financiële betekenis heeft en dat de Brexit kort geleden vooral werd betreurd in termen van financiële verliezen die de EU-landen en het Verenigd Koninkrijk er mogelijk van zouden ondervinden. Een culturele of politieke eenheid is Europa allerminst en van een gezamenlijk leger is al helemaal geen sprake, noch op productieniveau, noch op het terrein van gezamenlijke inzet van strijdkrachten. Nederland koopt nog steeds Amerikaanse straaljagers en passeert daarmee drie Europese straaljagerfabrikanten.

Afkeer van Brussel

De schijn van Europese eensgezindheid die men krampachtig probeert uit te stralen vanuit Brussel om de problemen die alleen gezamenlijk zijn op te lossen geloofwaardig aan te pakken (vluchtelingencrisis) lijkt enkel te bestaan als zij wordt opgedrongen door een crisis en niet door een intrinsiek verlangen tot eenwording bij de verschillende Europese volkeren. Ook de Europese landen voelen zich in toenemende mate inwoner van hun eigen land en niet Europeaan als het om hun identiteit gaat. Alleen voor hoger opgeleide mensen die makkelijk een studie of baan in het buitenland in de wacht kunnen slepen heeft Europa betekenis en voor zakenmensen die op de internationale markt opereren. Gewone burgers ervaren helemaal geen Europese identiteit. Het grootste bezwaar tegen de Europese eenwording hebben is dat Brussel bureaucratisch en niet democratisch is. Er wordt voornamelijk over de hoofden van de lidstaten heen besloten en dientengevolge voelen veel Europese inwoners zich door Brussel eerder bedreigd dan uitgenodigd. Het is dan ook begrijpelijk dat hoog ontwikkelde landen in Europa samen met de VS er niet in slagen om de democratie te exporteren naar de rest van de wereld, als wij westerlingen er zelf al zo weinig geloof in hebben.

Amerikaanse verkiezingen

De laatste Amerikaanse verkiezingsstrijd die wordt beschouwd als de meest cynische uit haar hele geschiedenis heeft laten zien dat de burgers zowel afkeer hebben van bureaucratie en elitair bewustzijn van politici die maling hebben aan het gewone volk (liberals), als van politici die een zuiver nationalistische benadering kiezen (Trump-aanhangers) die niet begrijpen dat in de huidige geglobaliseerde wereld een defensieve houding naar andere naties en volkeren geen reële politiek is. Tegelijkertijd realiseren steeds meer mensen zich dat een vrije wereldhandel helemaal geen oplossing zal bieden voor de diepe verdeeldheid die er bestaat tussen landen en volkeren, rassen, religies en nationale identiteiten. Het multiculturalisme is in die zin failliet, dat de grenzen tussen mensen niet zomaar zullen verdwijnen op basis van een niet nader gedefinieerd internationalisme, dat verwacht dat culturele tegenstellingen zomaar zullen verdwijnen of uitsluitend verrijkend zullen werken als randversiering bij het economische mechanisme. We zien nu dat religieuze, culturele en nationalistische barrières het proces van internationalisering dwingen pas op de plaats te maken en op zoek te gaan naar een nieuwe gezamenlijke grond die meer is dan gedeelde financiële belangen (vooral omdat dit vaak niet meer betreft dan de belangen van de rijke bovenlaag en met name in ontwikkelingslanden).

Vrijheid als bedreiging van traditie

Het grootste probleem bij het verspreiden van ‘vrijheid en democratie’ is dat veel volkeren in ontwikkelingslanden bij vrijheid geen positieve associatie hebben. Ze verstaan dit in politieke zin als wispelturigheid en wisselende loyaliteiten in internationale betrekkingen die zich vooral laten leiden door economische, politieke en militaire belangen. Vooral ‘leading nation’ Amerika wil nogal eens wisselen van bondgenootschap als het haar strategisch of economisch uitkomt. In religieuze zin verstaat dat deel van de wereld dat geen seksuele revolutie heeft gekend zoals het Westen de vrijheid in de eerste plaats als losbandigheid. Losgeslagen zeden en gewoonten, met als gevolg maatschappelijke instabiliteit en verlies van culturele en religieuze identiteit. Verlies van traditionele gezagsverhoudingen en verlies van status voor de man in een patriarchaal georiënteerde samenleving. Bovendien associëren dictatoriale seculiere leiders ‘vrijheid’ met anarchie en het omverwerpen van hun bewind door te mondige burgers, wat de reden is dat zij wel mondjesmaat hervormingen en moderniteit willen maar zeker niet voor iedereen. En daarbij zorgt ironisch genoeg een doorgeslagen culturele tolerantie van linkse krachten in het westen voor een bekrachtiging van vrouwen onderdrukkende patriarchale symbolen als boerka en sharia-wetgeving, onder het mom van vrijheid van meningsuiting of vrouwenemancipatie. Om nog eens extra te benadrukken hoezeer wij de grip zijn kwijtgeraakt op onze eigen culturele identiteit en de grondslagen van onze vrijheid en individuele waardigheid als burgers zijn gaan minachten.

Vrijheid bij de oude Grieken

In het oude Griekenland was de democratie een belangrijk deel van de identiteit van de burgers. Zij waren er trots op en namen er met veel enthousiasme aan deel in de wetenschap dat zij boven alle andere volkeren een vrijheid en directe inspraak genoten in het politieke systeem die ongekend was in de toenmalige wereld. Zij keken neer op al die landen die geregeerd werden door potentaten, hoewel er ook slachtoffers waren van de democratie (‘schervengericht’) die soms hun toevlucht namen naar een autoritair bestuurd buurland. Hun kennis en ervaring in bestuurlijke zaken werd in die landen vaak hoog gewaardeerd. Hoewel de vroege democratie in Griekenland veel mankementen kende en er ook vooraanstaande filosofen waren die er bedenkingen bij hadden om gewone burgers stemrecht te geven, werden er om het democratisch ideaal te versterken veel inspanningen gedaan om mensen te cultiveren, zodat zij met meer kennis en vaardigheden aan het politieke proces konden deelnemen. De algemene overtuiging bij zowel voor- als tegenstanders van de democratie was dat zij het beste functioneerde met een zo groot mogelijk aantal goed opgeleide en actief deelnemende burgers. Als we in de wereld om ons heen kijken zien we dat aan die voorwaarde in veel landen niet wordt voldaan en dat ook in ons eigen politieke systeem met moeite aan die voorwaarden tegemoet wordt gekomen. Veel mensen in de westerse wereld zijn goed opgeleid, maar ze ervaren door de schaalvergroting (miljoenen burgers nu, tegenover duizenden inwoners in de vroegere Griekse stadstaten) weinig verbinding met het politieke systeem. Dit onpersoonlijke karakter van de politiek lijkt moeilijk te overwinnen, maar toch zijn de aantallen misschien niet eens het echte probleem.

Geloofwaardigheid van de politiek

Een groter probleem voor de geloofwaardigheid van de politiek en vooral de internationale politiek is niet de ontoegankelijkheid van het politieke systeem of de afstand die mensen ervaren van hun woonplaats tot Den Haag, Brussel of Washington, maar het gevoel dat de grootste belangen van een kleine en machtige elite altijd voorrang zullen krijgen boven de wil van het volk. De afstand tot de politiek is vooral een gevoel van zinloosheid en machteloosheid dat de grootste belangen onder willekeurig welke regering toch het zwaarst zullen wegen. Wie Hillary of Trump als president krijgt valt hoe dan ook onder de hegemonie van de allerrijkste families van Amerika die de buit zullen verdelen, met een democratische, republikeinse of onafhankelijke president. Democratie kan alleen functioneren als zij een groot aantal betrokken burgers heeft in het politieke systeem en die betrokkenheid houdt verband met de reële macht die door burgers kan worden uitgeoefend. Als burgers het gevoel hebben dat ze geen invloed meer uitoefenen raakt het hele maatschappelijke systeem in verval, omdat een grote betrokken middenlaag van essentieel belang is om een samenleving politiek gezond te houden. Het feit dat veel mensen tegenwoordig niet meer weten wat ze moeten stemmen tot enkele weken voor de verkiezingen is een teken dat de politiek kleurloos is geworden en dat heeft te maken met economische hegemonie over identiteit en waarden.

Het Oekraïne referendum

Hoewel het referendum dat werd gehouden in ons land over het handelsverdrag met Oekraïne misschien geen echte overwinning was voor de democratie (er zijn goede argumenten te bedenken tegen referenda) gaf het veel mensen wel een lekker gevoel in de onderbuik dat die arrogante kliek in Brussel een gevoelige tik had gekregen als gevolg van het burgerinitiatief. Het ‘democratische gevoel’ was hier waarschijnlijk sterker dan het democratische effect, maar dat was ook precies waar het de deelnemers om ging. Het gevoel dat je democratie beoefent en niet slechts ritueel een hokje rood kleurt, omdat andere mensen het onbehoorlijk vinden dat je als teleurgestelde burger je van het hele proces wil afkeren. De vraag die in toenemende mate van belang is voor onze democratische integriteit is of we bestuurd worden door politici die het volk vertegenwoordigen in het parlement of dat we van de door ons gekozen parlementariërs en ministers een realiteit krijgen voorgeschoteld over wat internationaal en financieel onvermijdelijk is in de ‘internationale wereld van vandaag’, want het lijkt vooral die geldwereld met haar internationale dictatuur te zijn die onze directe politieke betrokkenheid als burgers om zeep helpt.

Amerika - Democratie of oligarchie?

In 2014 verscheen in de New Yorker een artikel met de provocerende titel ‘Is Amerika een oligarchie?’(2) waarin een onderzoek besproken werd naar de vraag in hoeverre Amerika nog een democratie te noemen is als het grootste deel van de Amerikaanse middenklasse en onderklasse nagenoeg geen invloed uitoefent op de politieke besluitvorming, maar de belangen van een kleine groep van allerrijkste personen en organisaties bij de meeste besluiten de doorslag geven. Hoewel het onderzoek enige nuancering kent (ook van de onderzoekers zelf) sluit het toch aan bij een algemeen gevoel bij veel mensen bestaat dat er altijd ‘grotere belangen’ op het spel staan en het is voor de gewone burger moeilijk te controleren of dat werkelijk nationale en internationale belangen betreft of juist persoonlijke belangen van een groepje machtige mensen of families die het vermommen als het algemeen belang. Mensen worden cynisch als ze het gevoel hebben dat ze geen werkelijke invloed kunnen uitoefenen op de politiek, omdat de politiek beslissingen neemt over hun leven en als ze daar geen invloed op kunnen uitoefenen hebben ze bijgevolg geen zelfbeschikking als burgers. Het is helaas niet genoeg als een klein groepje experts de juiste beslissingen neemt voor ons allen, want we kunnen de juistheid van hun beslissingen niet goed controleren en bovendien is een democratie gebaat bij zoveel mogelijk onderlegde en geoefende democratische deelnemers. De politici moeten niet proberen om in Jip en Janneke-taal de domme burger steeds meer tegemoet te komen om hem emotioneel het gevoel te geven dat hij er ook bij hoort, maar juist vaker een beroep doen op de intelligentie en het zelflerende vermogen van burgers. Wat de burger begrijpt kan hij bekritiseren en dan eventueel met alternatieven komen, maar waar de burger buiten wordt gehouden maakt op den duur onverschillig of juist woedend en kan leiden tot volksopstanden.

Gevaar van binnenuit

In verschillende rijke en ontwikkelde landen in de wereld worden democratieën bedreigd van binnenuit door onverschilligheid of openlijke afkeer van het hele politiek systeem dat als gecorrumpeerd wordt gezien en het onvermogen van westerse landen om democratische waarden te exporteren heeft hier direct mee te maken. Waar de democratie faalt nemen andere waarden het over van een lagere gradatie, zoals nationalisme, religieus fanatisme, etnisch of stammenbewustzijn, totalitarisme, bureaucratie en legalisme. Deze mechanismen treden in werking als het gevoel van directe inspraak van de burgers verdwijnt. Het is niet door referenda dat we meer inspraak krijgen en meer vrijheid ervaren als burgers. Het is door het gevoel dat er vanuit ons wettelijk recht om mee te beslissen vooral die beslissingen worden genomen door de politiek verantwoordelijken waar draagvlak voor bestaat onder het grootste deel van de bevolking. Het gevoel hebben dat niet alle politici links of rechts dezelfde belangen dienen van de machtigste spelers met de meest actieve lobbyisten, maar dat zij democratisch overwegingen een hoofdrol geven bij het beleid en dat kunnen we niet afdwingen met referenda.

Islam en de seculiere wereldorde

Het grootste gevaar bij slecht functionerende democratieën in het rijke westen is niet zozeer het populisme (dat ook een probleem is) maar dat de wereld onveiliger wordt, omdat we als impotente democraten op eigen terrein geen democratische boodschap kunnen brengen aan anderen. We lijken in het westen niet te begrijpen waarom de democratieën in een groot deel van de wereld maar niet van de grond komen en velen willen het probleem neerleggen bij de islam als ‘achterlijke’ religie. Maar het probleem kan beter omgedraaid worden. Zo lang er in grote delen van de wereld te weinig welvaart en stabiliteit is om een substantieel deel van de bevolking wetenschappelijk onderwijs te geven, zullen velen in religie een toevlucht zoeken tegen westerse waarden, omdat zij die waarden niet begrijpen en dus niet waarderen. Islamitisch fundamentalisme is in haar terroristische uiting een modern verschijnsel dat samenhangt met de afkeer die gevoeld wordt voor soevereine natiestaten en kapitalistische of socialistische waarden. Die natiestaten worden beschouwd als een gevaar voor de internationale eenheid van de moslimgemeenschap (die nooit heeft bestaan) die als ideologische tegenhanger van het kapitalistisch internationalisme naar voren wordt gebracht. De Islamitische Staat is een cultureel toevluchtsoord voor het behouden van een eigen identiteit, die zowel het machtige westen moet bestrijden als de seculiere leiders in het Midden-Oosten, wiens socialisme of nationalisme niet de vrijheid en ontwikkeling hebben gebracht waar men op had gehoopt bij eerdere generaties.

Islamisme als ‘modernisme’

De gruweldaden waar moslimterroristen toe in staat zijn laten een hechtingsgestoordheid zien op collectief niveau in moslimlanden die al een paar honderd jaar niet weten hoe ze het westen moeten zien. Als degene die licht brengt in de duisternis met kennis en wetenschap of als de rover die hen de eigen identiteit wil ontnemen door de Arabische leiders voor de kar te spannen van economische en militaire belangen, terwijl de gewone bevolking de prijs betaalt. Moslimfundamentalisten drukken zich in hun gewoonten en taalgebruik wel middeleeuws uit, maar technologisch zijn ze modern met hun communicatiemiddelen, wapens en internetpropaganda. De westerling die de crisis tussen de islam en de westerse wereld begrijpt ziet de discrepantie tussen de ouderwetse geloofsvoorstellingen en de moderne presentatie en uitvoering. Het is niet toevallig dat de meeste rekruten van IS nauwelijks kennis van de islam hebben, omdat het in wezen het moderne karakter van de terreurbeweging is dat ze aanspreekt. Een gewelddadig en avontuurlijk leven geromantiseerd door een laagje religieus vernis. (Ze zouden niet graag een terroristische aanval uitvoeren op de rug van een kameel) Het is juist de haat-liefde verhouding met de moderniteit die ze tot de extreme daden aanzet die onschuldige mensen het leven kost. Ze voelen zich mislukt in de maatschappij en nemen religieus wraak op een samenleving waar ze zich in culturele en educatieve zin niet tegen opgewassen voelen, omdat ze vaak opgegroeid in parallelle samenlevingen in Europa, ook als derde generatie nooit goed geïntegreerd zijn geraakt. Ook komen veel terroristen uit de bovenlaag van islamitische samenleving en daarbij speelt  'verveling' een grote rol. De doelloosheid van een leven met materiële overvloed, met een toenemend verlies van culturele waarden. In beide gevallen, onderlaag of bovenlaag, ontbreekt het aan een geëmancipeerd maatschappelijk middenveld. Een burgermaatschappij die zich door kennis en ontwikkeling kan onttrekken aan de overheersing door de religieuze of de dictatoriale leiders.

Hoe verdedig je de vrijheid?

De traditionele islamitische theologie tolereert geen willekeurige aanvallen op burgerdoelen en in die zin is de theologie van IS modern en zelfbedacht. Maar het is niet vanwege een theologische interesse dat westerlingen zich hier in zouden moeten verdiepen, maar om meer inzicht te krijgen in hoe de verhouding traditionalisme en moderniteit een rol speelt in relatie tot rijkdom en armoede op wereldschaal, en in speciaal in relatie tussen bovenlaag en onderlaag in diverse landen van de wereld, zoals in toenemende mate ook in ons eigen westen. Er zijn mensen in het westen die beslissingen willen nemen die tegen de grondwet en de democratische principes ingaan, om de democratie te redden. Ze willen de islam verbieden als godsdienst, omdat de islam zich niet verdraagt met andere religies of democratische waarden en de rechtsstaat. Op het moment dat we zo’n beslissing nemen verliest de democratie zelf haar identiteit en worden we een nationalistische staat die eigen ras en cultuurwaarden promoot, zoals in Japan ten tijde van de Restauratie. Het is niet waar dat de islam als geheel zich niet verdraagt met democratische waarden, omdat het met name de politieke islam is die zich structureel richt op het verdrijven van democratische en pluralistische waarden en niet de doorsnee islam. Mensen verwarren categorisch een culturele achterstand in veel moslimlanden die immigranten in Europa conservatief maakt (uit zelfbescherming) en een groep van 5 tot 10% islamisten met een uitgesproken politiek-religieuze agenda, waarvan een deel in het westen infiltreert. Het zijn vooral de extremisten uit de bovenlaag waar we voor uit moeten kijken, omdat die de middelen hebben om te infiltreren in ons onderwijs en politiek systeem.

De dictatuur van de democratie

Dat democratie een slechte naam heeft gekregen wordt niet alleen bevestigd door de groeiende afkeer van Europeanen voor het Europees parlement en de cynische Amerikaanse presidentsverkiezingen, maar ook door de ontwikkelingen in Turkije onder Erdogan. Het is duidelijk dat Erdogan ondemocratisch is in zijn machtsuitoefening en dat hij langzamerhand al zijn politieke tegenstanders uitschakelt met de mislukte coup als excuus. Toch zijn er weinig Turken die hier bezwaar tegen maken, want het feit dat hij door hen gekozen is lijkt voldoende om al zijn handelingen ‘democratisch’ te maken. De ‘dictatuur van de democratie’ wordt het ook wel genoemd, wanneer minderheidsgroepen worden weggedrukt. Het kenmerk van een democratie is niet slechts dat burgers mogen stemmen, maar dat groepen in de samenleving die minder aanhang hebben toch voor vol worden aangezien en evenveel rechten hebben als partijen met meer aanhang. Net als in het oude Griekenland geldt ook nu nog dat zoveel mogelijk mensen van enig talent en educatie moeten deelnemen aan het democratisch proces om haar tot een succes te maken. Het zou iedereen in het westen aan het denken moeten zetten waarom dat niet gebeurt in een land als Turkije, dat een grote economische groei heeft gekend. Net als in China en Rusland leidt meer welvaart in Turkije niet automatisch tot meer burgeremancipatie of meer democratie. In toenemende mate wordt duidelijk dat geld geen wondermiddel is en dat de invloed van de vrije markt niet verder gaat dan het comfortabel maken van het leven van veel mensen in materiële zin, binnen de grenzen van de cultuur en het politieke systeem dat uiteindelijk bepaalt in hoeverre burgers recht hebben op geestelijke vrijheid en zelfbeschikking.

Het trauma van Turkije

In Turkije sluimert onder een dun laagje democratie een trauma dat teruggaat tot de Eerste Wereldoorlog. Het land verloor grote gebieden van het voormalige Ottomaanse rijk en werd daar bovenop door Kemal Ataturk cultureel onthoofd door rücksichtslos de traditionele islam af te schaffen en er een moderne staat naar westers model voor in de plaatst te brengen. Het meest symbolisch van de omwenteling was het sluiten van de centra van soefi’s, zoals de tekke van Mevlana Roemi, de wereldberoemde dichter en mysticus. De religieuze revival die momenteel in Turkije gaande is kan ik niet geheel toeschrijven aan de politieke islam, hoewel elementen daarvan wel een rol hebben gespeeld de afgelopen decennia. Het voornaamste aspect van de huidige ontwikkelingen in Turkije is het afwerpen van het juk van de militaire leiders dat het seculiere karakter van Turkije jarenlang heeft beschermd tegen een te hoge prijs. Het lijkt erop dat Turkije zichzelf als land wil herontdekken en de Turken willen op de eerste plaats hun cultuur terug van vóór de verplichte verwestering door Ataturk. Het maakt ze niet uit dat Erdogan zich gedraagt als een dictator, want die leiderschapsstijl zijn ze gewend, zolang als het land bestaat. Een echte democratie is Turkije nooit geweest en politieke repressie past de Turken als een handschoen. Of Erdogan nu tienduizenden tegenstanders laat oppakken of dat de militaire leiders dat deden in de jaren tachtig, zowel de schaal als de beslistheid waarmee het gebeurt zijn hetzelfde.(3)

Confucianistische gehoorzaamheid

Wereldwijd zijn mensen op zoek naar een identiteit, een identificatie met waarden die eeuwenlang algemeen geaccepteerd waren voordat het globalisme alles overnam en de wereldeconomie onze nieuwe godheid werd. De modernisering van ons leven als gevolg van de industrialisatie heeft veel goeds gebracht en voor een deel van de wereldbevolking een hoge mate van bewustwording en zelfbeschikking, maar er zijn veel achtergebleven gebieden die zich noch met onze waarden, noch met onze toekomstidealen kunnen identificeren. Nationale en culturele identiteiten (gemengd met religieuze) komen als een tegenreactie opzetten als signaal dat men in veel delen van de wereld het tempo van de veranderingen van de laatste honderd jaar niet kan bijhouden. In China is in weerwil van het nog altijd zittende communistische regime een revival gaande van het Confucianistische gedachtegoed, dat bij uitstek een conservatieve levensleer is die gehoorzaamheid aan autoriteiten predikt. Het communistische regime slaagt erin deze religieus-sociale waarden te gebruiken om haar eigen heerschappij te verstevigen en kritiek op de overheid in te dammen. De zoon moet respect hebben voor zijn vader en in overdrachtelijke zin ook voor de keizer (of partijleider) die ‘als een vader’ is voor het land. Het lijkt niet waarschijnlijk dat er gauw een bres zal worden geslagen in het communistische staatsapparaat die de Chinese dissidenten de nodige ondersteuning zal bieden in hun vrijheidsstrijd, want vrijheid zoals de westerling het verstaat heeft in het confucianisme geen betekenis. Gehoorzaamheid, respect en de juiste gezagsverhoudingen zijn hier leidend en een machtswisseling of een omvorming van het politieke systeem staan daarbij niet hoog op de agenda.(4)

Sven Snijer  




(3)’Duizenden werden onderworpen aan brute marteling, waarbij 175 mensen stierven en veel anderen bleven invalide. Vijftig mensen werden naar de galg gestuurd. Het hele proces, in de woorden van een Turkse liberaal, was “een orgie van geweld”.’ Mustafa Akyol, ‘Islam without extremes’, 2011.

(4)Lubach op zondag, China. https://www.youtube.com/watch?v=LPd8jEujXpw

De hypocriete achterban van Trump


De afgelopen twee jaar bemerkte ik in het islamdebat steeds hetzelfde fenomeen in discussie met degenen die waarschuwen voor de ‘islamisering’ van Europa en de Verenigde Staten; het ontkennen van een principieel onderscheid tussen islam en islamisme. Volgens islambashers is er in essentie geen grens te trekken tussen de islam als religie en het islamisme als politieke uitingsvorm in de moderne tijd. Dit omdat de islam vanuit de bronteksten het geweld in zich zou dragen en omdat bij de profeet Mohammed de politieke, religieuze en militaire macht al verenigd waren. Daarom is voor hen iedere moslim een potentieel gevaar voor een open en tolerante samenleving. Het onderscheid tussen islam en islamisme zou gemaakt worden door ‘wolven in schaapskleren’ die de politieke islam aan het westen proberen te verkopen in een schijnbaar aangepaste vorm aan goedgelovige politici en academici, terwijl ze een geheime agenda voeren van sharia-wetgeving en afschaffing van de democratie zodra een numerieke meerderheid van moslims dat mogelijk maakt. Islamisme is voor deze mensen een term die moet verhullen dat niet alleen de politieke islamisten/ jihadisten een gevaar zijn voor de vrijheid en democratie, maar ook de gematigde mainstream van de islam, die vanzelf in het voetspoor van de islamisering zal volgen als deze zich voltrekt. Een mogelijkheid tot modernisering en hervorming in de islam wordt door hen uitgesloten en degenen die dit nastreven zijn bedriegers en huichelaars met heel andere bedoelingen. Ook de Syrisch-Duitse geleerde Bassam Tibi wordt regelmatig geplaatst in de hoek van onbetrouwbare lieden die het westen een valse islam voorspiegelen, omdat moslims zich ten diepste niet kunnen of willen aanpassen aan het westen.

'Waarover men niet spreekt'

Nu zal Bassam Tibi de eerste zijn om toe te geven dat de modernisering en hervorming van de islam moeizaam verloopt en in feite weinig kans maakt in de politieke en economische verhoudingen zoals die zich wereldwijd manifesteren, maar als er iemand is die continu gewaarschuwd heeft voor het islamisme en het inherente antisemitisme (‘genocidaal antisemitisme’) dat zelfs door professoren van Arabische universiteiten wordt onderwezen, dan is het Bassam Tibi wel.(1) Wat Tibi wordt verweten door felle anti-islamactivisten, is niet dat hij de minpunten van het islamisme probeert te verdoezelen, maar dat hij ons ten onrecht wijsmaakt dat het islamisme kan worden onderscheiden van de ‘gewone islam’, want daarmee zou het westen in de luren worden gelegd. Het in rechtse kringen veel geprezen boek ‘Waarover men niet spreekt’ van Wim van Rooy is ook bijzonder ambivalent over dit begrip, dat de ene keer wel, de andere keer niet lijkt te bestaan.(2) Steeds opnieuw ontstaat vanuit de verwarring van een culturele achterstand en gebrekkige mensenrechten in veel islamitische landen met de islamitische leer als zodanig, het idee dat de islam niet kan en niet wil hervormen of moderniseren. Voorstellen in die richting zoals Bassam Tibi heeft gedaan met zijn Euro-islam (geen islamitisch Europa maar geïntegreerde Europese moslims) werden afgedaan als naïef of bedriegerij.

Trump benoemt het islamisme 

Maar wat schetst mijn verbazing als ik de krantenberichten lees die commentaar geven op de toespraak die de Amerikaanse president Trump hield in Saoedi Arabië op 21 mei 2017 die diende ter legitimatie van een wapendeal van 110 miljard dollar? Doelbewust werd in de toespraak diverse keren onderscheid gemaakt tussen de islam en islamisme, tussen islamistische terreur en islamitisch geïnspireerd geweld (al versprak Trump zich een paar keer ‘uit vermoeidheid’ volgens de perswoordvoerder) en op geen enkele manier werd de islam zelf als een probleem gezien, noch voor het westen noch voor de Arabische bevolking (i.v.m. vrouwenrechten/ doodstraf op afvalligheid). Trump gaf aan zich niet te willen bemoeien met de cultuur en tradities van andere landen en minister Tillerson zei dat Amerika een scheiding moest maken tussen haar waarden en haar beleid. In gewone mensentaal, ‘Als er geld verdiend kan worden zijn wij even geen leidende natie in de wereld’. Journalist Peter Beinhart viel de toespraak van Trump specifiek op dit punt aan, omdat de huidige president vaak het verwijt heeft gemaakt aan zijn voorganger Obama dat deze om de hete brij heen draaide als het ging om het benoemen van de problemen met het islamitisch terrorisme en in het algemeen met de islam. In een stadhuis van de staat Wisconsin vorig jaar maart, vroeg Anderson Cooper (CNN) aan Trump of hij moslims vertrouwde. Hij antwoordde: “We hebben een probleem, en we kunnen daar politiek correct over proberen te doen en pretenderen dat we geen probleem hebben, maar Anderson, we hebben een groot, groot probleem.”(3)

De monolitische politieke islam 

Een jaar geleden nog had Amerika dus een groot probleem met de islam. Niet met islamisten of de politieke islam, maar met moslims in het algemeen. Tot het moment dat hij naar Saoedi Arabië afreist om een mega-wapendeal te sluiten, want op dat moment spreekt Trump uiterst politiek correct. Hij noemt wel het terrorisme van IS en het terrorisme uit Iran dat een bedreiging vormt voor de regio (mogelijk ontwikkelen ze een kernwapen), maar nergens geeft hij akte van het feit dat Saoedi Arabië zelf een uiterst conservatief islamitisch land is, waarvan de religieuze stroming wahabisme indirect voeding geeft aan talloze extremistische moslimgroeperingen in de wereld. Nergens ter wereld wordt de ‘ware islam’ zo monolitisch onderwezen als in Saoedi Arabië en nergens worden de spirituele en culturele wortels die de islam eeuwen lang verbond met andere geloven en overtuigingen zo sterk afgezworen en theologisch veroordeeld als in dit land. Het soefisme, dat de islam glans gaf vanaf de twaalfde eeuw en literaire meesters voortbracht die in het westen nog volop gelezen worden (Roemi, Attar, Hafiz) is tegenwoordig volkomen in de ban gedaan en de grote mystici van het verleden die intercultureel en multi-religieus dachten worden of sterk afgeraden of zeer selectief gelezen, zodat ze orthodoxer lijken dan ze in werkelijkheid waren. Het wahabisme is zo' n beetje de meest kortzichtige islam die men kan bedenken, maar president Trump wil zich niet met andermans zaken bemoeien.

Toespraak van Obama in Caïro

Dan is toch vreemd dat juist de continu door hem voor ‘lafaard’ uitgemaakte president Obama tijdens een toespraak op de universiteit van Caïro (Egypte) wél de problemen in de islamitische wereld in de volle breedte durfde te benoemen, variërend van de ontkenning van de Holocaust door veel moslims (‘ongegrond, onwetend en hatelijk’), het dreigen met de vernietiging van de staat Israël, het herhalen van walgelijke stereotypering van joden, de onderdrukking van vrouwen in de islamitische wereld en hun beperkte toegang tot het onderwijs. Daarbij pleitte hij voor algemene menselijke waarden als ‘vrijheid van meningsuiting, inspraak in het bestuur van je land, kunnen vertrouwen op een rechtvaardig rechtssysteem en een niet-corrupte overheid die niet steelt van zijn eigen mensen. De vrijheid om te leven zoals je wil’. Hij benadrukte dat dit niet alleen Amerikaanse ideeën waren, maar mensenrechten, die door Amerika ook elders ondersteund worden. Ook noemde hij in navolging van George W. Bush dat autoritaire en corrupte Arabische regimes mogelijk terroristische groepen als Al-qaida en IS te lang te vriend hebben willen houden. Niets van dit alles was terug te vinden in de toespraak van Trump die zich enkel richtte op het gevaar van Iraans terrorisme, de gezworen vijand van Saoedi Arabië. Hij ging even voorbij aan twee dingen: Het shjiitische Iran vertegenwoordigt de minderheid van 10% in de moslimwereld tegenover 90% soenni-islam (waar Saoedi Arabië deel van uitmaakt) wat het terroristische aandeel van dit land bijzonder klein maakt tegenover het soenni-terrorisme van IS, Al Shabab, Al Qaida, enz. Bovendien heeft het soenni-terrorisme in veel opzichten de tactiek en zelfs gedeeltelijk de leer overgenomen van de Shia-islam (zelfmoordaanslagen/ actief ‘martelaarschap’) en hebben veel van de leerstellingen van IS ook nog eens sterke overeenkomst met de gangbare (wahabitische) theologie van Saoedi Arabië.

'Voor wie geld heeft is de vrijheid niet duur'

Je raakt behoorlijk in de war als je leest hoe begripvol de achterban van Trump zich opstelt richting de president in diverse lezerscommentaren op websites die aandacht besteden aan zijn speech, wanneer Trump het -tot dan toe niet bestaande- onderscheid maakt tussen islam en islamisme en nu geheel in tegenspraak met zijn eerder uitlatingen doet alsof de islam helemaal niet het probleem is. Er worden door zijn aanhangers voornamelijk pragmatische redenen aangevoerd om Trump zijn politiek te verdedigen, zoals het gevaar van Iran keren (die de rebellen in Jemen blijft opstoken met duizenden doden tot gevolg), de noodzaak van een sterke bondgenoot in de regio, de onmogelijkheid voor Israel om het alleen te doen, het geld dat Amerika nodig heeft voor de eigen economie, het lef van Trump om de problemen te benoemen ‘in het hol van de leeuw’ (dat deed hij niet door vooral te wijzen naar Iran) en allerhande argumenten die het zo voorstellen dat Amerika helemaal geen voorbeeldfunctie heeft voor de wereld, enkel economische en militaire belangen. En dat terwijl een minder patriottische president als Obama de Amerikaanse waarden presenteerde als universele waarden die uitgedragen moeten worden. Volgens de regering Trump zijn de Amerikaanse waarden wel superieur aan die van andere culturen, maar moeten de Amerikanen die lekker voor zichzelf houden. Ze zijn kennelijk wel goed, maar niet universeel. 

Sven Snijer

(1)"We shall talk about Zionism, or world Jewry, in order to adress the related master plan persued by the related secret societies for the destruction of the wordl", Ali Jarischa en Mohammed Zaibaq in hun boek 'Asalib al-ghazu al-fikri lil alam al-Islami' - 'Islamism and Islam', Bassam Tibi, 2012.