Het
lijkt steeds weer een verrassing, de angstcultuur die in Nederland rondwaart
als een spook dat ongrijpbaar is, maar toch voelbaar als een koude wind. De ene
keer is het de geslotenheid van Bureau Jeugdzorg waar medewerkers die fouten
maken door het hoger kader worden afgestraft, zodat ze geen zelfcorrigerend vermogen
kunnen ontwikkelen(1), de andere keer onthullen ex-Kamerleden de
ondemocratische structuur van de PVV waar Wilders geen tegenspraak duldt of het
dictatoriale karakter van Jan Marijnissen die ondergeschikte SP-leden graag
publiekelijk te kakken zette.(2) EenVandaag meldt dat bij de politie interne
kritiek wordt gesmoord door agenten een psychiatrisch stempel te geven en de organisatie
uit te werken.(3) Ook piloot Victor van Wulfen die aan het licht bracht dat bij
het 336 Squadron van Vliegbasis Eindhoven de veiligheidsvoorschriften niet
altijd werden nagevolgd kreeg het stempel ‘psychiatrisch patiënt’. In zijn medisch
dossier stonden bezoeken aan de psychiater waarvan hij kon aantonen dat hij op
dat moment op vakantie was in het buitenland.(4) Eerder zagen we bij Defensie dat
een bepaald soort verf kankerverwekkend was, maar de militairen die ermee
moesten werken kregen hier niets over te horen.(5.a) Wie kritiek uit op
leidinggevenden kan erop rekenen een hele organisatie of partij tegen zich te
krijgen.(5.b) Sinds jaar en dag worden in Nederland klokkenluiders in elke maatschappelijke
sector monddood gemaakt en er is nauwelijks bescherming tegen het verschijnsel
van sociale uitsluiting. Wie de ‘vuile was’ buiten wil hangen met als doel een
organisatie te verbeteren of om duistere zaken aan het licht te brengen wordt
al snel bestempeld als ‘verrader’ en niet als held, want collega’s zijn bang
dat ook hen de gevreesde uitsluiting en financiële rampspoed als gevolg van
baanverlies en het stempel van ‘querulant’ ten deel kan vallen. De
klokkenluider eindigt vaak in een stacaravan.
Klokkenluiders
achteraf
Opvallend
bij kritiek die wel goed valt is dat ze vaak geuit wordt door mensen die reeds
lang bij de gewraakte organisatie zijn vertrokken. Kamerlid Sharon Gesthuizen beschrijft
in haar boek het gedrag van Marijnissen van acht jaar geleden in zijn laatste fase als
fractievoorzitter en de zeldzame hoogleraren, rechters of Kamerleden die
kritisch zijn op jeugdzorg doen dat vaak op het moment dat ze afscheid nemen.
Ik moet eerlijk bekennen dat mijn eigen felle kritiek op jeugdzorg Amsterdam (JBRA)
en later op Jeugdzorg Nederland ook niet eerder van de grond kwam dan toen ik
met enige zekerheid wist dat de Raad voor de Kinderbescherming het dossier zou
gaan sluiten.(6) Je grote mond open doen wordt in Nederland meestal niet
beloond, hoewel we allemaal de mond vol hebben van de vrijheid van
meningsuiting. In een werksituatie of anderszins in een omgeving waar je zelf
niet de touwtjes in handen hebt maar overgeleverd bent aan hogere machten is
het vaak verstandig om de lippen stijf op elkaar te houden, anders zul je op
subtiele wijze vermorzeld worden door het systeem. Niemand zal je met een
vinger aanraken, maar er zal een besmetting optreden waardoor iedereen die bij
je in de buurt komt onmiddellijk afstand van je neemt. Je moet echt onafhankelijk
zijn in dit land om de waarheid te kunnen zeggen en zelfs dan is het publiek
dat het met gejuich begroet niet bijzonder groot, want zelfs het je associëren
met mensen die van buitenaf kritiek leveren kan al onvoordelig uitpakken. De
enige die een klokkenluider echt begrijpt is een andere klokkenluider.
‘Hij zegt wat
wij denken’
We
kennen allemaal de uitspraak van de vroegere LPF-stemmers over Pim Fortuyn:
‘Hij zegt wat wij denken’. Waarom die mensen indertijd zelf niet zeiden wat ze dachten,
dat is me in de loop der jaren wel duidelijk geworden. Het gaat er niet om wat
je doet of wat je zegt, maar om wat mensen ervan zouden kunnen denken en wat
voor stempel je vervolgens krijgt. Persoonlijke expressie is in Nederland veel
gemakkelijker dan het aan de kaak stellen van beleidsmatig falen, want ondanks
de vaak gehoorde lofprijzing dat iemand op het podium zich heel ‘kwetsbaar’
heeft opgesteld, is dat nu juist wat in onze cultuur vrij onschuldig en
ongevaarlijk is. Iedereen mag bij ons zo gek doen als hij zelf wil en elke
schaamtevolle gedachte of daad die publiekelijk wordt gedeeld wordt ervaren als
heerlijk ontwapenend. We herkennen graag onze eigen menselijkheid in de ander
via de spiegel van humor en het fijne daarvan is dat het niets meer van ons
vraagt dan het beantwoorden van die openheid. Het zijn gevoelens die we met
elkaar delen en het bevestigt dat we in wezen allemaal naar hetzelfde
verlangen; liefde en acceptatie. Maar deze twee begeerlijke zaken zijn moeilijk
te combineren met een objectieve waarheid, vooral niet als die pijnlijk en
confronterend is. En als die ons medeschuldig maakt door er kennis van te
hebben en we om de acceptatie van de groep niet te verliezen gaan pretenderen
lief te hebben door ons gezicht af te wenden van dat wat lelijk is en gevaarlijk.
De samenleving
is ervan doordrenkt
De
reden dat ik gestopt ben met elke dag te schrijven over jeugdzorgmisstanden was
niet dat ik geen kopij meer had of dat ik moedeloos werd van de ongelijke strijd
(de jeugdzorgindustrie van vier miljard) maar het besef dat in ieder bedrijf in
Nederland, in iedere maatschappelijke sector, op elk ministerie, ieder
ziekenhuis, op elke school dezelfde mechanismen spelen ter bescherming van het
alles overstijgende belang van de reputatie. Reputatie langs de ‘via negativa’,
de angst dat zij besmeurd zal worden, waarbij het er vaak niet toe doet of het
roddel en laster betreft of werkelijke misstanden. De neiging van hoger
geplaatsten om de rijen te sluiten bij kritiek van binnenuit of van buitenaf is
heel sterk in menige organisatie en niet alleen in vast verband. Ook
maatschappelijke bewegingen waarvan de deelnemers enkel voor een deel met
elkaars ideeën sympathiseren dulden het niet wanneer een broeder of zuster een
kleine relativering aanbrengt in het grote gelijk. Dan worden ze al gauw
verketterd en als een afvallige beschouwd of als een saboteur en een
kwaadwillend persoon. Het groepsgelijk en het groepsbelang liggen dicht bij
elkaar in een land waar iedereen woont in hetzelfde rijtjeshuis met dezelfde
barbecue in de achtertuin, ’s ochtends in dezelfde file op weg naar eenzelfde
bedrijventerrein onverschillig welk gedeelte van ons land. Uiteindelijk is het
de eenheidsworst en de behoefte om erbij te horen die maakt dat we anderen gaan
treiteren en uitstoten, want als we de deviant niet bestraffen voor het
verbreken van de broze eenheid kunnen we morgen zelf aan de beurt zijn. Dit is
de reden dat ik vroeger op het schoolplein kinderen pestte, niet alleen omdat
een ander kind ‘anders’ was, maar vooral om zelf niet de pispaal te worden.
Pesten doen we
allemaal
We
zien eenzelfde patroon in de wereld van kinderen en volwassenen, want dit land
slaagt er niet in het pesten te stoppen. Op scholen, binnen politieke partijen,
op universiteiten of bij de politie komen we hetzelfde fenomeen tegen; je bent
voor ons of tegen ons. Het is deze houding die veel verziekt, want ze is
regelrecht in strijd met het open debat en de waarden waar onze democratie
zogenaamd op gebouwd is. Gisteren werd het huis van Thierry Baudet besmeurd
door linkse activisten en hoewel ik het met een deel van zijn ideeën behoorlijk
oneens ben, kan ik voor dit soort acties geen enkele sympathie opbrengen. (7) Het
is kinderlijk gedrag dat het onvermogen aantoont van volwassen mensen die niet
weten hoe ze met redelijke argumenten politieke ontwikkelingen moeten keren
waar ze bang voor zijn. Ontwikkelingen die aantonen dat hun veilige wereld van
het á priori gelijk zal ophouden te bestaan waardoor ze gedwongen zijn zelf na
te denken en jarenlange ingesleten overtuigingen te herzien. Een bevriende
blogger Alexander van Gouwen (8) beschrijft regelmatig hoe
hij door zijn politieke vrienden van weleer is buitengesloten, niet omdat hij
het gedachtegoed in de basis ontrouw is geworden, maar omdat hij de ‘vijand’
ook wat krediet gaf en niet iedereen die anders dacht in de hoek van
gevaarlijke mensen wilde plaatsen.
Angst is de
gebruikelijke raadgever
Als
ik lees over de angstcultuur bij de politie, de angstcultuur in een ziekenhuis
of de angstcultuur in een bedrijf, dan vraag ik me af wanneer we het eens over
de angstcultuur in dit hele land gaan hebben. Drie hoogleraren op de
universiteit van Leiden hielden het Instituut Pedagogische Wetenschappen in hun
machtsgreep en niemand durfde er tegenin te gaan.(9) Een chirurg van het
Waterlandziekenhuis kreeg achtentachtig schadeclaims aan zijn broek van zijn
patiënten, die pas hun mond open durfden te doen toen de arts tweemaal een
berisping had gekregen van het tuchtcollege.(10) In het UMC Utrecht heerst nog
steeds een angstcultuur waardoor medewerkers niet openlijk kunnen praten over
gemaakte fouten.(11) Veel rechters hebben door de jaren heen kinderen uit huis geplaatst
terwijl de gronden die hiervoor door jeugdzorg en de Raad werden aangevoerd
niet deugdelijk waren, bang om tegen de ‘professionals’ in te gaan en mogelijk
verantwoordelijk te worden gehouden voor een volgende Savanna.
Blaffen wel,
maar bijten niet
Angst
verziekt veel in dit land en zorgt ervoor dat niemand diepgravende vragen stelt
bij risicovolle maatschappelijke omwentelingen zoals de Transitie van de
jeugdzorg. Niemand wil de spelbreker zijn die het Transitiefeestje bederft als
iedereen roept dat het een geweldige verbetering zal worden. Geen Kamerlid komt
verder dan het stellen van een paar stoere Kamervragen aan de minister of
staatssecretaris, waar hij of zij na overleg met topambtenaren zes weken later
een ontwijkend en vaak ‘voorlopig’ antwoord op geeft.(12) Ons parlement is een
papieren tijger die zelf geen onderzoekscommissies instelt, maar liever de
schijn ophoudt van kritische bevraging en ondertussen braaf meewandelt met het
kabinetsbeleid vanuit de oppositiebankjes. Want dat is wat je doet als
Nederlander, je lult mee, je loopt mee en je jankt mee, net wat je geliefd
maakt op het juiste moment als alle anderen het ook doen.(13)
[NB:Volgens een artikel van Computerworld wordt de
angstcultuur binnen bedrijven veroorzaakt door deze drie dingen: http://computerworld.nl/management/75142-help--we-hebben-een-angstcultuur]
Sven Snijer
(1)“Toch is het goed om ons bewust te zijn van de
grote invloed die systeemkrachten uitoefenen op het gedrag van de in dat
systeem werkende organisaties en personen. Omdat anders te makkelijk de schuld
van een ziek systeem in de schoenen van individuele actoren in dat systeem
wordt geschoven. Omdat vervolgens te makkelijk wordt gedacht over hoe je een
ziek systeem weer gezond kunt maken. (…) Wat de jeugdzorg dus eigenlijk nodig
heeft is systeemtherapie." Erik Gerritsen, Binnenlands Bestuur, 8 mei 2012
(2)http://www.elsevierweekblad.nl/nederland/blog/2017/09/onthullend-sharon-gesthuizen-over-kadaverdiscipline-bij-de-sp-537056/
https://www.rtlnieuws.nl/nederland/politiek/oud-kamerlid-hangt-vuile-was-buiten-over-sp-jan-marijnissen-was-driftige-peuter
https://www.rtlnieuws.nl/nederland/politiek/oud-kamerlid-hangt-vuile-was-buiten-over-sp-jan-marijnissen-was-driftige-peuter
(5.b)“Uit verschillende onderzoeken naar seksueel
grensoverschrijdend gedrag binnen defensie blijkt dat de gesloten cultuur van
de organisatie bijdraagt aan het probleem. Zo is klikken binnen de krijgsmacht
uit den boze. Wie zijn mond opendoet, wordt gezien als verrader en loopt een
reëel risico slachtoffer te worden van pesterijen, buitensluiting, of te worden
tegengewerkt in zijn carrière.”https://www.volkskrant.nl/binnenland/defensie-stopte-misbruikzaak-van-soldaat-in-doofpot~a4516893/
(11)https://www.rtlnieuws.nl/nederland/umc-utrecht-met-billen-bloot-medewerkers-spraken-van-angstcultuur
