Het is erop of eronder voor de islam

In mijn discussies met moslims en niet-moslims blijft een terugkerend probleem hoe ‘de islam’ of de ‘moslim’ moet worden gedefinieerd vanuit het hedendaagse perspectief van een geseculariseerde samenleving. Een samenleving die voorheen joods-christelijk georiënteerd was met een sterk filosofische component in de christelijke leer afkomstig van de oude Grieken en een Romeins rechtssysteem, die de laatste vijf eeuwen steeds meer een seculier karakter heeft ontwikkeld vooral onder invloed van de empirische wetenschappen. Zelf onderscheid ik tenminste drie soorten islam ingedeeld in geschiedenisperioden, maar er zou evengoed een onderscheid gemaakt kunnen worden tussen een orthodoxe, spirituele, politieke of humanistische islam die in elk tijdperk naast elkaar hebben bestaan. 

Tijdvakken

Toch is het voor het begrijpen van de cultuurbotsing tussen de islam en het westen in onze tijd niet van belang om de diversiteit binnen de islam te bestuderen, maar de manier waarop de islamitische wereld naar het westen kijkt en hoe mensen in het westen de islam zien. Mijn indeling in tijdvakken valt uiteen in een korte periode waarin Mohammed en zijn metgezellen (de latere ‘rechtgeleide kaliefs’) zowel religieuze, politieke als militaire macht bezaten, daarna een grote periode waarin de islam zich verspreidde over de hele wereld waarbij allerlei culturele invloeden van andere beschavingen werden overgenomen en tenslotte een periode van zo’n tweehonderd jaar waarin de islam onder de heerschappij kwam van Europese koloniale machten eindigend met een moeizaam verlopend moderniseringsproces in de postkoloniale tijd. Voordat ik mijn indeling in tijdvakken verder motiveer zal ik eerst een kleine opsomming geven van islamdefinities zoals we ze vaak tegenkomen in het islamdebat dat in het westen wordt gevoerd .  

1.De Expansieve islam

Deze vorm van islam wordt beschreven door islamcritici van de harde lijn zoals Robert Spencer, Geert Wilders, Wim van Rooy, James M. Arlandson, Bill Warner, enz. Zij beroepen zich voornamelijk op de vroege geschiedenis van de islam en de bronteksten zoals Koran, Hadith en Sira. Hun idee is dat de islam altijd gewelddadig is geweest vanaf het begin en dat een tijdelijke stabilisatie van de islam gedurende de laatste tweehonderd jaar niet meer was dan een ‘wapenstilstand’ met de ongelovigen vanuit hun zwakke militaire en economische positie in de wereld, om in de moderne tijd met terroristische aanslagen deze strijd weer voort te zetten. De centrale gedachte bij deze visie is: ‘Een gematigde moslim is een mislukte fundamentalist’. De kracht van deze visie is dat de bronteksten onloochenbaar veel haatzaaiende en tot geweld oproepende passages bevatten, maar haar zwakte ligt in dezelfde letterlijkheid in tekstinterpretatie die de fundamentalisten in de islam ook graag hanteren.  

2.De Traditionele islam (van de middeleeuwen)

Deze islam wordt vooral door denkers als Bassam Tibi gepromoot, waarbij vanuit de historie wordt gekeken naar de talloze culturele invloeden die de islam van andere beschavingen heeft overgenomen, zoals politiek-bestuurlijke elementen, ambtenarij, literatuur, filosofie, wetenschap, medische kennis, enz. Deze islam heeft naast vele oorlogen met Europese landen ook periodes gekend van uitwisseling op theologisch-filosofisch en spiritueel gebied en intensieve handelsbetrekkingen. Vooral de absorptie door moslims van het Griekse denken speelt in deze visie een leidende rol als tegenwicht voor de sterke afkeer bij islamisten van ‘geïmporteerde oplossingen’ en hun sterke geloof in de ‘islamitische oplossing’ ontleend aan het gedachtegoed van de Moslimbroederschap. Een minder sterk punt in deze visie is het vermijden van discussies over de inhoud van de bronteksten en het feit dat islamkritiek in vrijwel alle moslimlanden verboden is, wat hervorming van de islam tot een enorme uitdaging maakt die niet kan slagen zonder actieve ondersteuning vanuit het westen. Toch heeft deze benadering mijn voorkeur, al blijft het probleem bestaan dat de Rede vroeger een filosofisch-metafysische betekenis had (school van Bagdad) tegenover de hedendaagse empirische opvatting van dit begrip. 

3.De Spirituele islam (soefisme)

Deze vorm van islam is heel dominant geweest van de tiende tot de achttiende eeuw, waarbij volgens schattingen rond het jaar 1700 de helft van de moslimwereld soefi was of onder een soefi-invloedssfeer viel. In de beginperiode was deze beweging die zich later ging organiseren in mystieke broederschappen vooral op theologie en kennis (Gnosis) gericht, vergelijkbaar met westerse esoterische genootschappen als rozenkruisers, alchemisten en vrijmetselaars, maar vanaf de tijd van de Perzische mystiek met soefimeesters als Roemi, Attar en Saadi werd het soefisme vooral een uiting van liefdesmystiek vergelijkbaar met de Indiase Bhakti-beweging. In de koloniale tijd toen de politieke islam kwam opzetten verloor het soefisme in hoog tempo haar draagvlak, vanwege haar introverte karakter en onvermogen om politiek-sociale omstandigheden te veranderen. Het soefisme floreerde onder islamistische heersers en had geen antwoord op de politieke situatie onder vreemde overheersing en de gevolgen daarvan voor gewone moslims. Moderne salafistische predikers hebben veel werk gemaakt van het bestrijden van soefi-leerstellingen, niet alleen vanwege de roep om gelijkheid en sociale rechtvaardigheid in de vroege islam waar ze naar willen terugkeren, maar ook omdat de puriteinse salafisten in Saoedi Arabië een grote afkeer hebben van de voor-islamitische Perzische invloeden in het soefisme. En het verbod om naast Allah anderen te aanbidden vinden zij in strijd met de wijdverbreide heiligenverering door soefi's in de hele moslimwereld (en daarom vernietigen jihadisten hun graven).

4.De ‘exotische’ islam

Dit is de islam van de ‘culturele verrijking’ zoals linkse politici in Europa en Amerika het graag zien, waarbij diversiteit automatisch als iets positiefs wordt gezien en niet op inhoud mag worden beoordeeld. Ze durven de politieke islam niet of nauwelijks te bekritiseren uit respect voor een andere ‘cultuur’ of uit respect voor mensen hun ‘diepste overtuiging’. Ze gaan de inhoud van de islamitische geloofsleer en de hadith van Moslim en Bukhari uit de weg, omdat kritiek op de islam vooral de gevoelens van moslims zou kwetsen en als niet-moslims voelen ze zich niet gerechtigd uitspraken te doen over andermans geloof, zonder in te zien dat die leerstellingen op termijn ook gevolgen hebben voor het politieke systeem in het westen. Sinds Pim Fortuyn, Rita Verdonk, Ayaan Hirsi Ali, Geert Wilders en anderen zijn ze hier en daar aan het terugkeren naar de oorspronkelijke godsdienstkritiek van de socialistische hervormers uit het verleden, maar het is vaak onder dwang van de electorale successen van politiek rechts. Het linkse feminisme bijvoorbeeld heeft zich voor een deel laten gijzelen door de ‘recht op boerka’-ideologie die miskent dat in veel islamitische landen de boerka geen vrijwillige keuze is, maar een verplichting opgelegd door een patriarchale samenleving. Toch blijft het een feit dat de islam in verschillende periodes van haar geschiedenis op een hoog cultureel peil heeft gestaan op het gebied van literatuur, architectuur, wetenschap, mystiek en muziek. De vraag is alleen hoelang dat verleden nog als excuus kan dienen voor de islam van vandaag, die sterk politiek gekleurd is. 

5.De humanistische islam

Deze islam wordt voorgestaan door mensen die ofwel menen dat de islam moet hervormen onder invloed van westerse waarden als vrijheid, democratie en pluralisme, of dat de islam van nature juist humanistisch is, zoals Enis Odaci beweert(1), als maar niet teveel de nadruk wordt gelegd op de oorlogszuchtige teksten in de koran die meer als een tijdsbeeld moeten worden opgevat. Ze borduren voort op de culturele islam van de middeleeuwen met haar diversiteit, maar willen meestal niet de islam zelf bekritiseren en kiezen liever selectief de vriendelijke Koranteksten over verdraagzaamheid en vergeving, waarbij Mohammed rustig model kan staan voor de ideale mens. De kracht van deze benadering is de ‘verandering van binnenuit’ maar haar zwakte is het uitblijven van echt inhoudelijke godsdienstkritiek als onderdeel van een rationaliseringsproces. De Koran en de profeet blijven onaantastbaar en het instrument voor vernieuwing is constante herinterpretatie van oude teksten in een nieuwe tijd. De humanisten in de islam die streven naar concrete hervorming en kritiek op basis van inhoud zijn in de minderheid en hebben in de islamitische wereld te weinig invloed.

6.De politieke islam

Deze islam is een moderne uitvinding die zich echter voordoet als traditioneel en ‘authentiek’ gebaseerd op de ideeën van Hassan al Banna en Seyyed Qutb van de Moslimbroederschap. Onvrede over de mislukte modernisering in het Midden Oosten, de zwakke positie van de islam wereldwijd en een afkeer van westerse hegemonie en decadentie (seksuele vrijheid en materiële overdaad) hebben deze groep doen terugverlangen naar de ‘zuivere islam’ uit de beginperiode. Hun ideeën zijn even naïef als gevaarlijk, zowel voor de vrijheid en veiligheid van het westen als voor de ontwikkeling van de islamitische landen. Deze vorm van islam heeft het geloof in de moderniteit en de voordelen van het verwesteren van hun cultuur opgegeven en probeert een islam te realiseren zoals die nooit eerder in de islamitische geschiedenis heeft bestaan. Een islamitische staat met shari’a-wetgeving opgenomen in de grondwet en het streven naar een ‘islamitische wereldrevolutie’ die het seculiere karakter van de huidige wereldorde van soevereine staten gebaseerd op de Vrede van Westfalen in 1648 wil vervangen door een islamitische wereldorde (nizam islami). Het grootste gevaar schuilt niet in de terroristisch tak van deze beweging, maar in de sluipende islamisering in landen die tot dusver een seculier karakter hadden, zoals Turkije en Irak, waar ze via de stembus macht verwerven en dan langzaam het land onder politiek-religieuze invloed brengen door seculiere rechters te vervangen door islamitische rechters en de vrije pers aan banden te leggen.

De islam als politiek-religieuze eenheid?

Deze zes typeringen zijn algemeen en beknopt, maar ze geven aan hoe verschillend de intenties zijn van waaruit mensen over de islam spreken en wat zij wel of niet als valide argumentatie beschouwen. Over het soefisme zeggen sommigen dat dit niet de ‘echte islam’ is zoals Mohammed bedoelde, maar daar staat tegenover dat een religie zich in de loop van eeuwen verder ontwikkelt dan de oorspronkelijke bedoelingen van haar stichter. De culturele moslims kunnen zeggen dat de islamisten/ jihadisten met hun barbaarse wreedheden niet de echte islam vertegenwoordigen, maar de bronteksten waar de islamisten gebruik van maken zijn onmiskenbaar islamitisch en orthodox verantwoord. Politiek links kan de islam wel graag als een cultuur willen zien, maar de essentie van een religie (zeker openbaringsgeloof) is toch haar ideologische inhoud en daarnaast hoe er contextueel met die inhoud wordt omgesprongen. Islam-bashers mogen beweren dat de islam een politieke en gewelddadige ‘ideologie’ is en geen religie, maar elke religie is in wezen een ideologie en de meeste religies in de geschiedenis hebben zich beziggehouden met militaire expansie als onderdeel van een politieke strategie. In Mesopotamië en het oude Egypte deden ze dat al en Karel de Grote deed in de middeleeuwen met het christendom precies hetzelfde. Bovendien waren de christelijke keizers van Byzantium ook tegelijk politiek en religieus heerser. De islam was enkel in de begintijd een politiek-religieuze eenheid, maar al spoedig werden wereldlijk en religieus gezag gescheiden. Islamitische heersers hadden vaak meer last van de geestelijkheid dan dat ze er steun van ontvingen.

Islamcritici volgen beeldvorming jihadisten

De indeling van de islam in tijdvakken is vooral van belang met betrekking tot het begrijpen van de politieke islam in de huidige tijd, omdat ze de ideologische legitimatie verschaft voor terreuraanslagen. Wie het verschil ziet tussen culturele onderontwikkeling en politiek aangestuurd terrorisme (wat moeilijk is omdat vooral onderontwikkelde en minder begaafde mensen goed te rekruteren zijn voor zelfmoordaanslagen) begrijpt dat de gewone moslims die zich redelijk voegen naar de hier bestaande normen en waarden geen deel hebben aan de politieke agenda van de islamisten. Proberen de gehele islam neer te zetten als een stel gekken die zich ieder moment kunnen opblazen in een trein of metrostation is niet alleen verspilde energie door het kunstmatig hooghouden van een veralgemeniseerd vijandbeeld, maar het zal de dreiging van de politieke islam ook niet stoppen. Ik begrijp niet waarom het zo moeilijk tot de gemiddelde islamcriticus doordringt dat juist het sterk benadrukken van de bronteksten en het teruggrijpen op de vroege islam de islamisten bevestigt in hun ‘identiteitspolitiek’ die de kloof tussen de islam en het westen alleen maar groter maakt.

Islamkritiek beter funderen 

Europa heeft een rationaliseringsproces doorgemaakt sinds de tijd van het humanisme, de Verlichting en de wetenschapsontwikkeling in de moderne tijd die leidde tot politiek-sociale emancipatie van haar burgers. Dat kwam zelfs in een stroomversnelling in de twintigste eeuw, waarin technologisch meer vooruitgang werd geboekt dan in de tweeduizend jaar daarvoor. Dit staat in schril contrast met de islamitische fundamentalisten die 5 à 10 procent van de islam uitmaken wereldwijd, die juist terug willen naar het verre verleden van een voorwetenschappelijke tijd. De migratiestromen vanaf de jaren zestig vanuit verschillende islamitische landen hebben ervoor gezorgd dat er miljoenen moslims in Europa wonen en daarom beschouwen de islamisten ons continent nu als 'te koloniseren gebied'.(2) 

Hun invloed neemt wereldwijd toe, maar een islamkritiek die het 'islamisme' niet als aparte beweging erkent maakt het bestrijden ervan enkel moeilijker, omdat we op die manier politiek links nooit over de streep zullen trekken. Die zien in de monolithische opvatting van de islam als een gewelddadige ideologie die nooit iets goeds heeft voortgebracht in haar veertienhonderdjarige geschiedenis (Wilders en Van Rooy) vooral een teken dat rechtse mensen dom en ongenuanceerd zijn. Des te makkelijker is het voor ze om de politieke correctheid langer vol te houden en over de sluipende islamisering heen te kijken, want blijkbaar zijn het allemaal ‘tokkies’ die de islam aanvallen. Een ander probleem bij het formuleren van een geloofwaardige islamkritiek is dat velen dit doen met joods-christelijke waarden als uitgangspunt, terwijl de essentie van de cultuurbotsing tussen de islam en het westen geen religieuze kwestie is. We hebben niet te maken met concurrerende religies, maar met een strijd tussen een seculier en een religieus wereldbeeld. De scheiding tussen Kerk en Staat is waar het in het islamdebat om moet draaien en niet de resten van een religieuze erfenis. 

Spinoza en het Verlichtingsdenken

Onze huidige vrijheid is geen christelijke vrijheid, maar een filosofische en wetenschappelijke vrijheid die begon met de verordening van Johan de Witt (vermoedelijk op advies van Spinoza) dat de calvinistische theologen zich niet meer met de filosofie mochten bemoeien, waardoor de filosofie opnieuw zelfstandig werd na vele eeuwen onder het juk van de christelijke en islamitische theologie te hebben geleefd. Tot aan de tijd van Spinoza was niemand in Europa vrij om te denken wat hij wilde en ook na diens dood was dat lange tijd nog niet vanzelfsprekend. De wereld van de islam en die van het christendom hebben eeuwen lang als communicerende vaten gewerkt en pas in de moderne tijd met de opkomst van de empirische wetenschap heeft het westen een duidelijke voorsprong genomen. Die wetenschappelijke vooruitgang leidde tot wereldwijde militaire dominantie voor Europese mogendheden en de bezetting van een groot deel van de islamitische wereld. Er zijn diverse pogingen gedaan door islamitische hervormers om te moderniseren, maar om allerlei interne -en externe redenen is dat tot nu toe niet gelukt. Mensen vergeten vaak hoe het Midden Oosten de speelbal is geweest van Europese machten in hun onderlinge strijd en later van de NAVO en de Sovjet-Unie in de ‘Koude Oorlog’. Zo heeft bijvoorbeeld de Duitse keizer Wilhelm II in de Eerste Wereldoorlog bewust een ‘jihad’ uitgelokt, door de Ottomaanse heerser over te halen een heilige oorlog te beginnen, niet tegen de Duitsers die de ‘vrienden waren van 300.000 Mohammedanen’, noch tegen hun bondgenoten Oostenrijk-Hongarije, maar wel tegen de Fransen, de Engelsen en alle andere landen waar Duitsland mee in oorlog was.  

Westerse belangen in het Midden Oosten

Het heeft er alle schijn van dat het nog steeds de belangen van westerse mogendheden zijn (oliebelangen en militair-strategische belangen) die de ontwikkeling van de islamitische landen tegenhouden. Oppervlakkig gezien is het de islam zelf, met haar regressieve puriteinse neigingen die doen terugverlangen naar de tijd van Mohammed, maar wie het geopolitiek bekijkt ziet dat het fundamentalisme en terrorisme in feite reacties zijn op het langdurig ondersteunen van dictatoriale regimes in het Midden Oosten door westerse landen en Rusland. Zonder de koloniale tijd en een gefrustreerd postkoloniaal proces van modernisering en verzelfstandiging (in Afrika was de postkoloniale tijd ook een ramp die vele dictators voortbracht) zou het hedendaagse jihadisme niet eens hebben bestaan. Zowel het samenzweringsdenken als de anti-seculiere ideeën van de islamisten/jihadisten zijn het gevolg van de plotselinge inval van het westen in een Ottomaans-islamitische wereld die voornamelijk in zichzelf gekeerd was.

Gedwongen tot een keuze 

Deze kennis verandert natuurlijk niets aan de reële bedreiging die islamisten vormen voor open westerse samenlevingen en islamitische landen die ondanks veel tegenslagen toch proberen te moderniseren en democratiseren (zoals Tunesië), maar het verdient een historisch perspectief om te duiden waar de dreiging precies vandaan komt. Niet van de vroege islam in ieder geval, want de ideale islam heeft zelfs in de tijd van Mohammed niet bestaan. Het was allemaal experimenteel wat Mohammed deed en zijn onverwachte dood zorgde voor verwarring bij zijn aanhangers waardoor ze vanaf het begin veel onderlinge strijd hebben gekend. De islam is in de breedste zin een traditie van veertienhonderd jaar die verschillende stromingen heeft voortgebracht en talloze niet-islamitsche culturele invloeden in zich heeft opgenomen. Op dit moment in haar geschiedenis moet de islam radicaal de overstap maken naar modernisering en democratisering, omdat de geleidelijke weg lijkt te zijn afgesloten. De politieke islam dwingt moslims wereldwijd een keuze te maken, terug naar een gefabriceerd verleden met meer religieuze invloed in het politieke domein of juist de weg voorruit, door hervorming van tradities die in de moderne tijd voor stagnatie zorgen op politiek en sociaal terrein.(3) Het is erop of eronder voor de islam. Verder afglijden naar chaos en destructie vanuit een antiwesterse houding en wereldvreemde dromerijen van vergane islamitische glorie of een versnelde modernisering om te voorkomen dat de islamisten hun invloed in de islamitische wereld uitbreiden waardoor steeds meer mensen -zowel moslims als niet-moslims- de ‘ware islam’ krijgen opgedrongen met geweld en indoctrinatie.  

Sven Snijer 


(1)http://humanislam.com/2015/01/stichting-humanislam/ 

(2)’Islamisten hebben met succes gebruik gemaakt van Madrassa’s en religieuze scholen, zowel in de wereld van de islam als in Europa, om hun ideologie te verspreiden in een opzettelijke poging te recruteren en indoctrineren.’ ‘Islamism and Islam’, hoofdstuk 8 Islamism and totalitarianism, blz 217. http://www.bol.com/nl/p/islamism-and-islam/1001004011842286/

(3)"Irak is er slecht aan toe. Politieke partijen gebruiken religie. Ze werken elkaar tegen. Door de slechte situatie ben ik bezig met bommen en sektarische tegenstellingen... terwijl ik me zou moeten concentreren op mijn studie."

https://www.trouw.nl/religie-en-filosofie/in-irak-keren-jongeren-de-islam-de-rug-toe~ab5f8303/