donderdag 12 november 2015

Sven Snijer over het islamdebat – (interview)




Wie ben je en waar kunnen mensen je van kennen?

Ik ben Sven Snijer, drieënveertig jaar, zo’n jaar of vijf actief als blogger, getrouwd en vader van twee kinderen. Ik ben begonnen met het schrijven van artikelen over misstanden in de jeugdzorg op de blog Jeugdzorg Dark horse, later schreef ik levensbeschouwelijke en politieke stukken op Dark horse Essays met een steeds grotere aandacht voor de verhouding tussen de islam en de westerse samenleving.

Wat is je motivatie in het islamdebat?

Vanuit de spirituele zoektocht die mijn leven kenmerkte vanaf mijn elfde jaar (ik ben zonder geloof opgegroeid) kwam ik onder meer in aanraking met het soefisme, de mystiek beweging in de islam. Ik was toen rond de twintig en ik moet zeggen dat het een openbaring voor me was. Via de boeken van Idries Shah maakte ik voor het eerst kennis met grote namen als Attar, Roemi, Ibn Arabi, Shabistari en Saadi die een enorme stempel hebben gedrukt op de spiritualiteit van de islam en op de wereldliteratuur.

Wat deed dat met je?

In eerste instantie overwoog ik om zelf soefi te worden en als dat nodig was zou ik me daarvoor ook tot de islam hebben bekeerd, maar zover is het nooit gekomen.

Wat hield je tegen?

Er was een constante competitie gaande in mijn innerlijk tussen verschillende spirituele stromingen uit Oost en West, zoals rozenkruizers, antroposofen, theosofen, vrijmetselaars, gnostiek, boeddhisme, yoga, Zen, Jungiaanse psychologie, Keltische -en christelijke mystiek, maar uiteindelijk heb ik me nergens voorgoed op vastgelegd.

Vond je niet wat je zocht?

Jawel, ik vond genoeg in al die spirituele tradities, religies en mystieke stromingen en het heeft me op verschillende manieren verrijkt, maar als kind van een pluralistische samenleving bleef ik liever in het midden staan van al die invloeden, vooral omdat ik vanuit mezelf sterk de behoefte had om me ergens aan vast te klampen, op zoek naar een absolute zekerheid. Ik wilde ervaren hoe het zou zijn om op mezelf te blijven staan en enkel mijn ratio als leidraad te nemen in combinatie met mijn intuïtie.

Hoe bedoel je dat?

Ik merkte langzamerhand dat het belangrijkste aspect in mijn leven niet zozeer de vraag was naar de ‘ware leer’ of de beste spirituele methode om mezelf te ontwikkelen, maar het rationeel nadenken over de verschillende paden die ik had bewandeld en de valkuilen die daarbij tegenkwam bij mezelf en anderen.

Zoals?

Veel spirituele mensen hebben op de één of andere manier toch een soort escapisme, een wereldvlucht, de hoop dat er een makkelijkere en snellere manier bestaat om het geluk te vinden dan via die moeizame weg door de wereld heen. Een ideale spirituele leer die -vaak met de autoriteit van een goddelijk geachte leraar- je een voorsprong zal geven op anderen in het doorzien van de illusies van het leven, zodat je geestelijke bevrijding vindt. Het punt is dat veel spirituele leraren onbekwaam zijn en dat ze mensen vervreemden van hun eigen culturele wortels door een leer met exotische begrippen en omgangsvormen, wat het vluchtgedrag eerder aanmoedigt dan corrigeert. Er zijn natuurlijk echte spirituele scholen en bonafide spirituele leraren, maar omdat spiritualiteit niet langer centraal staat in het moderne leven is het lastig om echt en vals van elkaar te onderscheiden. 

Vanuit je westerse cultuur kun je het beste jezelf centraal stellen en je eigen ontwikkeling in de wereld en in de samenleving waar je thuis hoort, niet één of ander idee of een speciale methode die van een andere culturele context met premoderne waarden afkomstig is. Er zijn echte spirituele scholen in het oosten en in het westen, maar ze zijn voor een groot deel overbodig geworden, omdat veel ‘geheime kennis’ van vroeger openbaar is geworden en ook omdat de wetenschap de menselijke ontplooiing op alle belangrijke levensgebieden heeft overgenomen. Alleen de kunst van meditatie is  een ontbrekend element in het moderne leven, want mensen grijpen naar mijn idee te snel naar drank en drugs als ze zich niet goed voelen.

We gaan het in dit gesprek vooral over de islam hebben. Wat is het verband met je eigen spirituele ontwikkelingsweg?

Ik vindt het belangrijk om te vertellen dat de aanloop naar mijn islamkritiek in eerste instantie vanuit een positieve insteek was en dat ik eigenlijk niet gericht was op culturele verschillen of een mogelijke onverenigbaarheid van het islamitisch geloof met westerse waarden. Alles had voor mij een spirituele betekenis, dus vanuit dat standpunt gezien was er voor mij ook niet veel verschil tussen een christelijke mysticus als Jan van Ruusbroeck, een joodse mysticus als de Baal Shem Tov of een Perzische dichter als Omar Khayyam. Ik beoordeelde religies esoterisch en niet exoterisch. Een beoordeling en vergelijking van orthodoxe geloofsinhouden van verschillende religies had niet mijn interesse, maar de uiterlijke waarde van religie begon zich steeds meer aan me op te dringen in verband met de islam, met name vanwege het opkomend fundamentalisme.  

Hoe verliep dat?

In eerste instantie begreep ik niet goed waarom mensen op zeker moment begonnen te spreken van een ‘achterlijke islam’, zoals bijvoorbeeld Pim Fortuyn, alsof er nooit een andere islam had bestaan dan die van de terroristen of het plattelandsgeloof van arbeidsmigranten. Ik was in die tijd sowieso niet veel met politiek bezig, maar meer met Vedanta, neoplatonisme, soefisme en dergelijke, dus ik had geen voeling met de politieke barometer op dat moment. Ik leefde zoals veel mensen met het jaren negentig idee, dat we voortaan zouden blijven ‘polderen’ in ons kikkerlandje en dat we er samen wel uitkwamen. Met kabinetten van PvdA, VVD en D’66 kreeg politieke ideologie steeds minder betekenis. Het leek wel of de hele boel was ingeslapen. Een bedrieglijke harmonie versluierde onderhuidse onvrede bij veel burgers over talloze maatschappelijke kwesties, met name het integratievraagstuk. Ogenschijnlijk was iedereen tevreden en konden we allemaal samen door één deur. Niemand verwachtte een recessie in de economie, want de huizenprijzen bleven maar stijgen en er kwamen steeds meer gelukkige tweeverdieners bij die allemaal leuke dingen deden. Iedereen wilde ‘alles uit het leven halen wat erin zit’.

En wat deed jij?

Overleven, want met twee kinderen met autisme liep het allemaal niet volgens de planning. Ik had steeds minder tijd voor mijn geestelijke zoektocht en de datum van mijn verwachte schrijversdebuut schoof steeds verder vooruit. Ik begreep niet waarom er geen schot zat in mijn carrière, maar feitelijk had ik koudwatervrees. Ik durfde de wereld nog niet aan.

Wanneer kwam je politieke interesse voor de islam?

Dat duurde nog een hele tijd, omdat ik eerst in aanraking kwam met het onderwerp jeugdzorg, waar ik tot dan toe geen enkele affiniteit mee had. Nog steeds niet trouwens, maar ik heb er een zekere vertrouwdheid mee omdat ik me er zo intensief mee heb beziggehouden. Het kwam onvrijwillig op mijn pad (verslagen daarover zijn te vinden op Jeugdzorg Dark Horse) en ik heb me erin vastgebeten uit pure verontwaardiging over hoe mijn gezin door diverse instanties is behandeld. Voor het eerst van mijn leven heb ik de arrogantie van de macht gevoeld en de totale onverschilligheid ervaren van de politiek verantwoordelijken.

Wat was het resultaat van Jeugdzorg Dark horse?

Aanvankelijk wilde ik een boek schrijven over onterechte AMK-meldingen en de kwalijke gevolgen die zo’n melding kan hebben in een systeem zonder waarheidsvinding, maar al snel kwamen daar onderwerpen bij als Bureau Jeugdzorg, Raad voor de Kinderbescherming, uithuisplaatsing, omgangsfrustratie, geestelijke gezondheidszorg, jeugdzorgwetgeving, de transitie, enz. De blog die mijn vrouw en ik waren gestart werd in korte tijd zo populair dat het van een boek nooit meer is gekomen, hoewel ik veel mensen heb geïnterviewd in verschillende delen van het land. Alle aandacht ging op zeker moment naar de blog, omdat we veel bijdragen kregen van anderen die hun verhaal wilden doen en dat meteen gepubliceerd wilden zien. Verschillende mensen leverden een bijdrage met hun expertise op het gebied van jeugdzorg, pleegzorg, onderwijs of  juridische zaken, professioneel of als ervaringsdeskundige. Het werd in een paar jaar tijd heel groot en het ging met ons aan de haal. Op zeker moment wilde ik weer rust in mijn leven en tijd hebben voor andere dingen.

Wat deed je toen?

Toen pakte ik mijn andere blog Dark horse Essays weer op, waar ik maar niet aan toekwam. Het moest een blog worden waarop ik mijn kennis en ervaring met levensbeschouwelijke onderwerpen, politiek, literatuur en kunst wilde delen met de lezers. Heel anders dan het onderwerp jeugdzorg, dus dat was een vreemde overstap, maar wel terug naar mijn wortels. Het was volledig experimenteel en ik had geen idee in welke richting het zou gaan. Mijn eigen voorstelling was een soort caleidoscoop van mogelijkheden, een gemengd literair en levensbeschouwelijk boeket. Maar dat veranderde vanaf de aanslag op de redactie van Charlie Hebdo in Parijs. Toen kwam het onderwerp islam nadrukkelijk naar voren, omdat het een historisch kantelmoment was net als de aanslag op de Twin Towers.

Hoe ging dat in zijn werk en was je mening over de islam ondertussen veranderd?

Zeker, door mijn eigen ontwikkeling richting meer praktische levenswijsheid en rationaliteit in mijn spirituele zoektocht, zag ik de islam niet langer door een soefi-bril van diepzinnige liefdesmystiek en gnostiek, maar door een politiek-culturele bril. Net als iedereen was ook voor mij de aanslag in New York in 2001 een schok geweest, maar ik had toen nog niet de behoefte gevoeld om er iets mee te doen. Na Charlie Hebdo had ik dat gevoel wel. Mijn eigen constatering dat het soefisme de laatste honderd jaar een langzame dood was gestorven in de islamitische wereld (rond 1700 was vijftig procent van de islam nog onder invloed van de soefi-mystiek) en het fenomeen dat de islam zich wereldwijd steeds vaker op militante wijze uitte, deden me beseffen dat vergane glorie uit het verleden niet langer als verzachtende omstandigheid kon worden aangevoerd voor de toestand waar de islam zich heden ten dage in bevindt. Ik zag praktisch gezien geen enkele mogelijkheid voor de soefi-mystiek met haar eclectische en humanistische denkwijze om in de huidige tijd een comeback te maken en de oprukkende salafistische invloeden in de islam te beëindigen. Salafisme en islamisme zijn een realiteit in de islam van vandaag en daar moet een rationeel antwoord op worden gegeven, juist omdat het mystieke antwoord verdwenen is.  

Wat breng je in je artikelen over de islam naar voren?

Eigenlijk is het in een cirkelbeweging gegaan. Aanvankelijk was ik afkerig van iemand als Geert Wilders die de islam bleef portretteren als een totalitaire ideologie en ‘geen religie’ wat godsdiensthistorisch gezien complete onzin is, maar wat voor zijn aanhangers logisch klinkt, omdat zij de islam geheel en al identificeren met de politieke islam -en inderdaad, dat is een totalitaire ideologie met missionaire doeleinden die Europa wil onderwerpen aan haar ideeën en heerschappij. In eerste instantie wilde ik het beeld van de islam als fascistisch systeem (dat door Wilders en anderen scherp wordt gecontrasteerd met het ‘humane christendom’) in historisch perspectief zetten en laten zien dat de islam ook grote bloeiperiodes heeft gekend en veel wijsheid heeft voortgebracht. Een poging die gezien de doelgroep (pvv-publiek) vrij zinloos is, omdat mensen die verder kunnen nadenken dit al wisten en degenen die het niet wisten, het ook niet willen weten.

Wat deed je toen je dat in de gaten kreeg?

Niets, ik ging gewoon door met een verscheidenheid aan onderwerpen te bestuderen en erover te schrijven. De islam werd pas een centraal thema voor me toen de aanslag in Parijs op Charlie Hebdo op alle nieuwszenders rond ging. Met name de laffe houding van de westerse media, die onmiddellijk zichzelf begonnen te censureren en de veelgehoorde uitspraak van politieke leiders en opiniemakers dat het een verschrikkelijke aanslag was, maar….’dat ze er ook zelf wel een beetje om gevraagd hadden’ wekte mijn woede en plaatste me in één keer aan de kant van de hardcore islamcritici. Ik ben toen een tijdje meegegaan in de harde islamkritiek vanuit de bronteksten, dus zoveel mogelijk de ondeugden van de profeet Mohammed opnoemen uit zowel betrouwbare als (naar later bleek) onbetrouwbare Hadith (wat overigens ook een moeilijke discussie is waar ik nog over ga schrijven) en daarnaast wees ik op de parallel tussen het verdwijnen van het soefisme en de opkomst van de gewelddadige islam.

Dat laatste punt werd echter niet goed begrepen, wat vooral komt omdat het grote publiek en ook veel islamdeskundigen de invloed van het soefisme op de islam als geheel onderschatten. Het soefisme stond in menig opzicht in het centrum van de islam in haar verschillende bloeiperiodes, het Arabisch Spanje, de gouden eeuw van Perzische mystiek, het rijk van de Groot-Moghols, enz. De brede islam van de middeleeuwen was vooral een soefi-islam, omdat de mystieke broederschappen de internationale contacten onderhielden tussen de uiteenlopende culturen in de islamitische wereld en daarbuiten. Maar dit spirituele  aspect van de islamitische geschiedenis was de islamcritici niet welgevallig, omdat die enkel rotzooi wilden vinden over de islam en de Linkse Kerk kon zich ook moeilijk een voorstelling maken bij het soefisme als het spirituele hart van de islam, omdat de adepten daarvan voornamelijk denken in sociaal-economische en culturele termen. Daardoor begrijpen ze ook niet wat er uit de moderne islam verdwenen is en hoe gevaarlijk dat is voor de wereldvrede.

Maar de islamisten van de politieke islam begrijpen het heel goed, want zij zijn al ruim een halve eeuw bezig hun religie te zuiveren van onislamitische invloeden, zowel van westerse waarden als van mystieke leerstellingen. De reden dat het soefisme zo’n goede aansluiting had bij vreemde culturen (die zich vaak via hen tot de islam bekeerden in Afrika, India en Zuid-Oost Azie) was dat ze flexibel omgingen met islamitische leerstellingen, door een ruime interpretatie er op toe te passen of door de toevoeging van de leerstellingen van hun eigen leraren, de soefi-meesters van de verschillende orden. De moderne politieke islam is al deze soefi-invloeden ongedaan aan het maken en dat houdt onder andere in het terugdraaien van mystieke interpretatie van de Koranteksten en Hadith. Met terugwerkende kracht worden de grootste geesten uit de islam door hen geëxcommuniceerd of in een stroeve mal geperst van orthodoxe interpretatie, met negatie van de ruimere en menslievendere opvattingen van iemand als Ibn Arabi.

Hoe ging die cirkelgang waar je het over hebt verder?

Op zeker moment kwam ik in gewetensnood met mijn islamkritische stukken, omdat ik er behoorlijk misslijk van werd om iedere moslim als een potentiële deelnemer te zien aan de ‘islamisering van Europa’. Ik wist vanuit mijn historische kennis van de islam dat veel islamcritici maar de halve waarheid vertellen, maar ik was ook geconfronteerd met de realiteit van de politieke islam van het heden en wist zelf niet goed waar de scheidslijn te trekken tussen normale moslims en extremisten. Vooral niet als je leest in een overheidsrapport dat veel moslims in Nederland democratie niet verenigbaar achten met de islam en je weet dat er een grijs gebied bestaat tussen traditionele islam en fundamentalistische islam, wat de vraag oproept wie er verdacht is en wie niet. De oplossing ligt in het onderscheid dat Tibi maakt tussen de islam en het islamisme, want die laatste vertegenwoordigt specifiek een nieuwe wereldorde en staat vijandig tegenover pluriformiteit, secularisme en democratische waarden. Iedereen die spreekt van de ‘islamitische oplossing’ of van de ‘zuivering van het geloof’ is in die zin een verdachte. Voor normale moslims is het geloof geen religieuze wereldorde, maar een sociaal-religieus verband dat los staat van de overheid.   

Vertel eens wat meer over je publicaties waarin je je uitlaat over de minder verheven kanten van de profeet Mohammed. Is hij geen spiritueel voorbeeld voor je, zoals de soefi’s waar je over sprak?

Ik zie Mohammed als een persoon die aanvankelijk een oprecht geestelijk zoeker was, hunkerend naar spirituele ervaring. Hij was verontwaardigd over sociaal onrecht en wilde daar iets tegen doen, maar wachtte daarvoor op een teken van boven. Hij is wat de Indiase yogi Vivekananda noemde een ‘toevallige mysticus’, een persoon die in een moment van geestelijke extase en transcendentie een blik heeft mogen werpen op het spirituele potentieel dat zich in ieder mens bevindt, zonder daarbij de juiste begeleiding te krijgen van een ervaren geestelijk leraar. Het klinkt misschien vreemd om het zo te benoemen, vooral voor niet gelovige mensen, maar ik ben er van overtuigd dat hij wel een hogere realiteit ontdekt heeft, alleen wist hij niet hoe ermee om te gaan. Uit verscheidene ahadith blijkt dat hij doodsbang was na zijn eerste ervaring en zich thuis wilde verstoppen onder een deken, uit angst dat hij gek was geworden of bezeten. Het probleem is dat Mohammed geen deel uit maakte van een traditie of spirituele school van enig niveau en niemand zijn ervaringen juist kon duiden of hem kon helpen met verdere cultivering van zijn spirituele vermogens. Hij heeft er zeg maar het beste van gemaakt met de oppervlakkige kennis die hij had van andere tradities, zoals het jodendom en het christendom. Dat hij door een engel zou zijn aangewezen om een boodschap voor de hele wereld te brengen betwijfel ik ten zeerste, want de koran gaat op zoveel plaatsen over Mohammed zelf en zijn eigen ervaringen (voornamelijk met tegenstanders van zijn leer) dat ik de universaliteit er niet in kan ontdekken.

Hoe zie je de betekenis van Mohammed dan voor de geschiedenis?  

Toen hij uiteindelijk politieke, religieuze en militaire macht kreeg raakte zijn oorspronkelijke spirituele zoektocht op de achtergrond. Alles draaide vanaf dat moment om het leiding geven aan de geloofsgemeenschap, terwijl zijn positie lange tijd onzeker bleef ten opzichte van andere stammen. Niet iedereen had zich tot de islam bekeerd, want er bleven veel sceptici en tegenstanders die hem graag zagen verdwijnen. De traditionele islamitische geschiedschrijving plaatst vanaf het moment van de hijra de geloofsgemeenschap en haar voortbestaan centaal, maar spiritueel gezien draait alles om de geestelijke ontwikkeling van het individu, niet om een collectief. 

Mohammed heeft zijn spirituele weg nooit voltooid, maar werd steeds meer in beslag genomen door wereldse verplichtingen (en geneugten). Vandaar dat de islam zo’n vreemde uitwerking heeft op buitenstaanders, het uiteindelijke doel is niet de verlichting zoals in het boeddhisme, maar onderwerping aan het doel van het verder verspreiden van de islamitische boodschap in de wereld. Het is een vrij horizontale doelstelling die tot conflicten kan leiden met andere systemen van maatschappelijke ordening, terwijl de latere soefi-meesters in de islam wel een duidelijk verticaal, spiritueel doel hadden. Zij kenden wel het thema van zelfrealisatie (versmelting met de Geliefde) in transcendente zin, waardoor ik tot het inzicht ben gekomen dat de islam pas echt spiritueel is geworden een paar eeuwen na Mohammed. Uiteraard hebben de grootste soefi’s Mohammed alle krediet gegeven, want ze wilden niet in conflict komen met de orthodoxie of met de wereldlijke heersers voor wie het geloof stabiliteit gaf aan hun politieke macht.

O.k., tot zover Mohammed, het soefisme en de geschiedenis. Wat heb je te vertellen over de islam in de huidige tijd? Ik zie dat je het boek van Bassam Tibi ‘Islamism and islam’ hebt meegenomen.

Ja, dat klopt, ik noem het mijn ‘Bassam Bijbel’, omdat het me fundamentele inzichten heeft gebracht op het gebied van de politieke islam. Ik heb er meer van opgestoken dan ik had verwacht toen ik het aanschafte, omdat het alles wat ik hiervoor heb geschreven in een ander perspectief zet.

Je spreekt in je laatste artikel over de ideeën van Tibi van een ‘waterscheiding’, wat bedoel je daarmee?

Ik ben gaan inzien dat islamcritici zoals Robert Spencer, James M. Arlandson, Hans Jansen(1), Wim van Rooy en iedereen die zich stort(te) op de islamitische bronteksten dezelfde fout maakt en veronderstelt dat er een doorgaande rode draad loopt van geweld vanaf het leven van Mohammed tot aan de IS-strijders in onze tijd. En die voorstelling klopt gewoon niet.  

Waar komt het huidige islamitische geweld dan wel vandaan?   

In de eerste plaats vanuit de collectieve onvrede die er in de islamitische wereld bestaat over de ondergeschikte positie van de islam op het wereldtoneel. Politieke instabiliteit, onderontwikkeling, armoede, religieuze en etnische verdeeldheid, gebrekkige mensenrechten, enz. Het ‘ware geloof’ dat zich over de hele wereld had moeten verspreiden speelt tweede viool en dat al verscheidene eeuwen. De modernisering van veel islamitische landen is om diverse redenen mislukt en het uiteindelijke resultaat daarvan is dat de religieus extremisten langzamerhand de macht naar zich toe trekken, omdat zij het enige geloofwaardige alternatief zijn voor de onderdrukkende seculiere regimes van verschillende dictators. We zien hoe Rusland en Iran actief er naar streven om Assad in het zadel te houden, terwijl hij zijn eigen bevolking uitmoordt en de vroegere dictator Saddam Hoessein kreeg jarenlang steun van het westen, ook al gebruikte hij gifgas tegen de Koerden. Pas toen hij met zijn inval in Kuweit de oliebelangen van het Westen bedreigde werd hij een probleem en hebben ze hem opgeruimd. Het westen is volkomen hypocriet, maar de terugslag van haar politiek neemt een religieuze vorm aan en heeft natuurlijk wel iets te maken met de islam en haar bronteksten. De vraag is echter of je dat moet verabsoluteren, want de middeleeuwse islam was een stabiele religie die in veel opzichten te vergelijken was met het christendom.

Wat is je commentaar op andere islamcritici?

Dat veel van hen aan geschiedvervalsing doen en de gehele islamitische geschiedenis voorstellen als een lange periode van geweld, maar er zijn verschillende perioden geweest in de islam -van oorlog en van vrede, van barbarij, kunst en wetenschap. Er valt geen gewelddadig ‘islam-DNA’ aan te wijzen, maar het is wel zo dat de echte bloeiperiode van de islam voorbij is en dat bij de regressieve tendensen van de politieke islam (islamisten) van het moment steeds meer nadruk wordt gelegd op de primitiviteit van de vroege islam en die kende een aantal bloederige aspecten die ze als religieuze richtlijn nemen voor hun handelen vandaag.

De islamisten vervormen de geschiedenis op een andere manier. Ook zij negeren de islamitische traditie als geheel, met haar kunst, muziek en wetenschap en idealiseren juist de begintijd van de islam, inclusief de primitieve aspecten. Maar er is nooit een gouden tijdperk in de vroege islam geweest, want buiten het feit dat ze constant oorlog voerden om hun grondgebied uit te breiden, bestreden de moslims ook elkaar in verschillende burgeroorlogen. Bovendien -en dat legt Tibi heel duidelijk uit in zijn boek- had de islam nooit kunnen groeien en tot zulke grote culturele hoogtes kunnen stijgen in de middeleeuwen als de islam niet allerlei invloeden uit andere culturen had overgenomen, met name de wetenschap en filosofie van de Grieken. De islam is in alle opzichten beter geworden door de kennis en de tradities van de door haar overwonnen volkeren, maar hedendaagse islam-puriteinen verwerpen alles was niet islamitisch is. Tegelijkertijd willen ze wel opscheppen over alle invloeden die Europa heeft overgenomen van de islam, zoals architectuur, medische kennis en astronomie, maar ze begrijpen niet dat de islam haar ware omvang en macht heeft gekregen juist door de ‘geïmporteerde’ invloeden, waar ze zo tegen zijn.

Maar hebben de jihadisten (en islamcritici) dan geen gelijk als ze hun soort van islam uitleggen als de ‘ware islam’, vrijgemaakt van westerse -en anderszins onislamitische invloeden? Voor de ware islam moet je toch naar de bronteksten kijken?

Dat is maar de vraag. Tibi stelt dat de manier waarop de islamisten hun religie voorstellen kunstmatiger is dan het centraal stellen van de islamitische traditie, de brede islam uit de middeleeuwen die voor een groot deel ook op rationaliteit en niet-islamitische invloeden was gebouwd. De islam die de rationaliteit omarmde en andere culturele invloeden is een feitelijke geschiedenis van honderden jaren, terwijl het islamisme een vrij recente uitvinding is en die kenmerkt zich ook nog eens door een paar duidelijk modernistische trekken.

Noem er eens een paar?

Met name het antisemitisme van de islamisten is geen vervolg van de traditionele judeo-fobie, het conflict dat Mohammed had met de joodse stammen over de geloofwaardigheid van zijn boodschap, maar is rechtstreeks afgeleid van de nazi-ideologie. Het is specifiek vormgegeven als centraal element van hun gedachtegoed, het is de nucleus waar hun andere ideeën omheen draaien. In het hart van de antiwesterse houding van de islamisten vinden we het idee van een joods wereldcomplot en de joodse/zionistische  doelstelling van de vernietiging van de islam. Het antisemitisme van de politieke islam, dat in zijn huidige vorm werd overgenomen van de nazi’s wordt vanwege het streven naar purificatie en authenticiteit in de politieke islam gepresenteerd als een ‘islamitisch erfgoed’ dat hoort bij de islam in een eeuwige strijd met de ‘jood’ als het universele kwaad. Vrede met joden is daarom voor altijd onmogelijk, omdat joden de wereldheerschappij willen en vernietiging van de islam. Deze voorstelling is geen accurate weergave van de werkelijke verhouding van de islam tot het jodendom door de eeuwen heen, maar een moderne ‘uitvinding’. Volgens Tibi gaat het in het islamisme om de nadruk op een duister kosmisch complot waarvan de islam slachtoffer is geworden door de joden en hun handlangers in het westen. Dit is volgens islamisten de werkelijke reden van hun ondergeschikte positie in de wereld.   

Hoe was de werkelijke verhouding tussen de islam en het jodendom?

Toen de joden uit het Arabisch spanje werden verdreven tijdens de reconquista van de katholieke heersers Ferdinand en Isabella van Aragon, vervolgd, gemarteld en verbrand, vonden ze veilige toevluchtsoorden in het Ottomaanse rijk (Turken) en in Noord-Afrika, met name Marokko. Het is daarom triest dat in onze tijd vooral Marokkaanse jongeren in Europa zo’n sterke anti-joodse houding aan de dag leggen, want ze kennen duidelijk hun geschiedenis niet. Grote geleerden en mystici als Josef Caro en Isaac Luria  vluchtten weg voor het christendom, richting de islamitische landen waar zij zonder problemen hun Torah-scholen konden opbouwen. Ik weet dat het vandaag de dag anders is, maar dat heeft alles te maken met de invloed van de islamisten en hun dweperij met geschriften als ‘Protocols of the elders of Zion’,wat een fabricaat is van de Russische geheime dienst uit 1905. In de Arabische wereld is dit geschrift mateloos populair vooral door het werk van Seyyed Qutb, de ideoloog van de Islamitische Broederschap, die volgens Thomas Schmidinger verantwoordelijk is voor de verbinding tussen modern anti-semitisme en de islamitische traditie en het systematisch islamiseren van de ideeën uit Europese antisemitische werken, zoals de Protocols.

Het is dus een moderne uitvinding, maar past het niet naadloos bij de haatzaaiende teksten in de Koran en de hadith tegen christenen en joden?

De moeilijkheid is dat veel mensen het onderscheid niet kunnen maken tussen de historische werkelijkheid van veertienhonderd jaar geleden, vastgelegd in islamitische overleveringen en de huidige situatie in de wereld, waar een modern antisemitisme dat zich steeds duidelijker manifesteert met specifiek politieke bedoelingen is ontworpen en systematisch wordt uitgedragen. Het is vooral vanuit dit oogpunt dat Bassam Tibi een groot tegenstander is van samenwerking tussen westerse mogendheden en zogenaamd gematigde islamisten. Mensen met zulke ideeën kunnen niet gematigd zijn, al doen ze zich modern en aangepast voor.

Wat kun je nog meer vertellen over dit vermeende joodse wereldcomplot?

Zoals de islamisten het zien, is secularisme een joodse uitvinding, bedoeld om de islam te vernietigen, want in hun ogen is er maar één islam (hun eigen versie) die wereldwijd één blok moet vormen tegen het joodse gevaar. De opdeling van de wereld in verschillende landen met een scheiding tussen kerk en staat is volgens hen een joodse uitvinding om de eenheid van het islamitisch geloof te breken. Daarom zijn islamisten ook tegen Arabische regeringen, want de vormgeving van landen als Irak en Saoedi-Arabië (en Israël) was een westerse uitvinding en dat verwerpen zij. En ‘westers’ moet volgens islamisten per definitie worden gelezen als joods/zionistisch, want ze gaan ervan uit dat iedereen in de wereld, vooral de grootmachten worden bespeeld door de joden die achter de schermen alle touwtjes in handen hebben. Dit moet je in je achterhoofd houden als je met gematigde islamisten politiek zaken wil doen.

Komt het nog goed met de islam en met de wereld?

Dat is volgens mij afhankelijk van een goede probleemanalyse van de verhoudingen tussen het westen en de islamitische landen, waarbij met name de groeiende invloed van islamisten in de gaten moet worden gehouden. Tibi waarschuwt ervoor dat we als westen niet in de valkuil moeten trappen van de pragmatische oplossingen, omdat we dan in een duistere poel terechtkomen van onderliggend ideologisch fascisme. Het grootste probleem daarmee is dat normale moslims straks geen kans meer krijgen, omdat zowel veel onwetende islamitische leiders als westerse politici , analisten en islamkenners het niet meer uit elkaar kunnen houden en de ‘gematigde islam’ zoals ze het ongelukkigerwijze noemen daardoor steeds verder afglijdt naar een gepolitiseerde islam met alle gevolgen van dien. Deze naïviteit en goedgelovigheid ten aanzien van het islamisme en haar werkelijke bedoelingen, wekt steeds meer weerstand onder de westerse bevolking en werkt een beweging in de hand die uiteindelijk kan ontaarden in rechts-extremisme, precies datgene waar politiekcorrecte lieden bang voor zijn.

Een andere fout van het westen is de typisch Amerikaanse neiging van korte-termijnoplossingen, waarbij de oplossingen van vandaag de problemen scheppen van morgen. In Afganistan hielpen de Amerikanen de Taliban tegen de toen nog communistische Russen en nu klagen ze over het fundamentalisme in die regio, de boerkas en de bomaanslagen. In Irak trokken de Amerikaanse troepen zich te snel terug, omdat Obama dat beloofd had aan de kiezer, en het machtsvacuüm dat daardoor ontstond gaf alle ruimte aan IS, waardoor nu die hele regio in brand staat. Het Salafisme dat de voedingsbodem is voor het huidige soenni-fundamentalisme in de islam, werd voorheen gesteund door de Britten tegen het Ottomaanse rijk en nu hebben we als gevolg van die politiek Osama Bin Laden gekregen en Al Qaeda. En dat is nog maar een klein deel van de problemen die het westen zelf veroorzaakt, wat indirect allemaal terug gaat tot de koloniale tijd, maar daar moet je met rechtse mensen niet over praten, want dan worden ze chagrijnig. Alle problemen moeten gewoon in een boek gevonden worden.

En linkse mensen?

Die willen vaak dat alle problemen alleen maar de schuld zijn van het westen en haar arrogante neiging de hele wereld westerse ideeën op te dringen, maar voor zover ik het kan bekijken hebben westerse ideeën en uitvindingen de wereld de meest beschaafde cultuur opgeleverd tot nog toe, alleen kan nog niet ieder land en volk daar ten volle van profiteren.

Hoe sta je nu in het islamdebat? 

Wat ik nu aan het doen ben is de islam politiek-sociaal beter te leren begrijpen en met name de periode vanaf de koloniale tijd tot heden. Daarnaast verdiep ik me in betrouwbare en onbetrouwbare Hadith en wat daarvoor de criteria zijn voor de islamitische traditie, maar ook voor moderne wetenschappers en historici. Ik wil meer weten over de vroege islam en wat we nu eigenlijk met zekerheid kunnen zeggen over de historische Mohammed. Ook het vraagstuk van de voorwaarden voor democratie in de islamitische wereld heeft mijn aandacht. Ik wil zoveel mogelijk lezen van Bassam Tibi en die lijn van denken voortzetten en combineren met mijn eigen inzichten.





(1)Bassam Tibi is overwegend positief over de Nederlandse arabist Hans Jansen en zijn begrip van de ‘dubbele natuur’ van het islamisme, ondanks de sterke nadruk die Jansen legt op de bronteksten (vooral als reactie op de in Europa groeiende politieke islam): ‘This duality is better understood by the Dutch scholar Johannes Jansen, “The Dual Nature of Islamic Fundamentalism”.’