‘Secularisering is de verwereldlijking zoals die tot
uitdrukking komt in laïcisering, ontkerkelijking, de reductie van godsdienst
tot het private terrein en de afname van de maatschappelijke invloed van
religie.’
Waar je op zeker moment achter komt als je de
discussie aangaat met islamcritici is dat velen van hen niet begrijpen wat
secularisering inhoudt, omdat ze het beschouwen als een statische toestand en
niet als een proces dat zich ontvouwde als terugtrekking van het ‘heilige’ door
de opmars van de ‘wereldlijke’ gezindheid.(1)
Ze denken dat alleen ‘vreedzame’
religies als het jodendom en christendom kunnen participeren in een
democratische rechtstaat met humanitaire waarden en begrijpen niet dat deze
religies, die zich in de loop van de tijd hebben geschikt naar de seculiere
staatsinrichting, zich daar aanvankelijk hevig tegen hebben verzet. De
vreedzame religies zijn vreedzaam geworden door de ‘ontheiliging’ van de wereld
en niet omdat ze in potentie de seculiere waarden in zich droegen. Vanuit het
geloof bestond er weinig respect voor seculiere waarden, want algemeen werd
aangenomen dat men daarmee in de hel zou belanden. Steeds opnieuw constateer ik
tot mijn verbazing dat mensen het christendom of de christelijke cultuur lijken
te beschouwen als de bron van onze vrijheid, menselijkheid en zelfs ‘vrijheid
van meningsuiting’ (Vanwege Luther zijn 95 stellingen en omdat hij de Bijbel
vertaalde naar het Duits), zonder enig verband te leggen met de Franse
revolutie, de wetenschap, de mensenrechten, de vrouwenbeweging, de pil, de
vakbonden of de ontkerkelijking. Ze vermoeden daarentegen dat er in de
christelijke cultuur een bijzonder element van verdraagzaamheid heeft bestaan
vanuit haar oorsprong (vergevingsgezindheid van Jezus) en een impliciete
scheiding van kerk en staat (‘Geef de keizer wat van de keizer is’) waardoor we
als westerse samenleving onvermijdelijk op de hedendaagse vrijheid en
burgerrechten zouden uitkomen waar we nu zo trots op zijn. We zijn in
meerderheid niet gelovig meer, maar velen zweren bij de ‘christelijke wortels’
van onze seculiere en vrije samenleving.
De bronteksten-obsessie
Secularisering betekent dat je zelf de macht hebt om
te kiezen en niet langer aan religieuze teksten en religieuze voorschriften
voor het dagelijks leven overgeleverd bent. Je bepaalt zelf dat je wel gelooft
in de goddelijkheid van Jezus, maar niet in Adam en Eva of het
scheppingsverhaal als ware geschiedenis. Je laat je inspireren door de Spreuken
van Salomo, maar gelooft niet dat Mozes de Rode Zee is doorgetrokken nadat hij
‘met Gods kracht’ de wateren deed scheiden. Secularisering betekent versterking
van het individu en het wegnemen van de absolute autoriteit van de tekst.
Mensen die zeggen dat moslims nooit kunnen veranderen, omdat in de Koran
intolerante en tot geweld oproepende teksten staan, verkondigen in feite religieuze
onzin en laten zien dat ze niet begrijpen wat secularisering betekent. Ze zijn
zo op de teksten gefixeerd dat ze als pseudo-moslims fungeren, want ze gaan er
zo in op dat ze zich geen wereld kunnen voorstellen waarin moslims bepaalde
gedeelten van hun heilige boek relativeren of zelfs met een korreltje zout
nemen, wanneer ze het beschouwen in de context van de tijd waarin het ontstond
en niet altijd van toepassing op de moderne samenleving. Maar zelfs als je dit
uitlegt begrijpen hardcore islamcritici niet wat je zegt, omdat ze niet
loskomen van de plaatjes die op hun netvlies gebrand zijn van jihadisten die
mensen hun hoofd afhakken, met daarbij de toepasselijke Koranteksten en
jankerige recitaties. ‘Zie je wel’, zeggen ze dan, ‘het staat er toch en ze
voeren het uit ook!’ En zo gaat het cirkeltje rond en rond, want voor wie de
teksten letterlijk neemt (en dus niet geseculariseerd is in zijn denken) hebben
de teksten de dwingende waarde van een instructie ‘overal en altijd geldend’,
maar voor gelovigen die wat meer ontwikkeld zijn geldt dat niet.
'Patent op achterlijkheid'
Wie vermoedelijk ook erg op de bronteksten gefixeerd
was om aan te tonen hoe verderfelijk de islam is, was Arnoud van Doorn de
ex-PVV’er. Hij keek te lang in het diepe en werd erin getrokken…de islam is nu
zijn nieuwe religie. En dat is verbazingwekkend vanuit de bronteksten-theorie,
want zijn voormalig politiek leider Geert Wilders zal hem toch wel attent
hebben gemaakt op de haatzaaiende teksten in de Koran, zou je zeggen. Voor mij
het zoveelste bewijs dat niet de teksten doorslaggevend zijn, maar de vraag
welke waarde aan de teksten wordt toegekend door de (zelf)bewuste lezer. Het
zelfbewustzijn van individuen wordt sterker als ze minder overgeleverd zijn aan
sociale conventies, waar educatie een grote rol in speelt, want alleen als je
zelf leert nadenken volgens objectieve normen ben je minder vatbaar voor
indoctrinatie door een geloof of een extreme politieke opvatting. Het gevolg
daarvan is voor sommigen ‘geloofsafval’ en voor anderen een nieuwe verhouding
tot hun geloof/ideologie.
Een nieuwe verhouding tot religie
Ook moslims kunnen die nieuwe verhouding ontwikkelen,
op voorwaarde dat het modernisering- en seculariseringproces in islamitische
landen zich doorzet, maar islamcritici draaien oorzaak en gevolg graag om en
beweren dat islamitische landen niet kunnen moderniseren (seculariseren)
vanwege de islam, omdat zij een patent zou hebben op achterlijkheid en
radicalisme. Dat is volkomen onzin, want het christendom gaf ook geen
toestemming voor kritisch Bijbelonderzoek, Darwinisme, de ‘autonome moraal’ van
de humanisten, geloofsafval of vrouwenemancipatie. Het gebeurde tegen de zin
van de religieuze gezagsdragers en tot in de jaren zestig was het voor de
wijkende kerk een achterhoedegevecht met de moderniteit, totdat men
uiteindelijk van de nood een deugd maakte, zoals de Syrische filosoof Sadiq al
Azim heeft uitgelegd in zijn beroemde essay, door de religieuze nederlaag in de
wereld te herkaderen tot een ‘spirituele bevrijding’ uit het profane domein.(2)
Politieke islam
Als de secularisatie in islamitische landen slaagt,
betekent dat automatisch dat de religie niet langer leidend is, maar een plaats
krijgt toebedeeld in een beperkte ruimte waar zij dient als inspiratie voor het
geestelijk leven, niet als maatschappijbepalende kracht. Islamcritici denken
altijd dat ze je een nieuwtje vertellen als ze je attent maken op de oproep tot
geweld tegen ‘ongelovigen’ zoals te vinden in diverse islamitische teksten. Ze
verzekeren je dat de bronteksten van de islam ‘blinde gehoorzaamheid’ vereisen,
alsof ze zelf ook nog steeds de Bijbel tot op de letter volgen zoals eeuwenlang
gebruikelijk was in Europa. De reden dat ze niet kunnen geloven dat moslims een
‘seculiere afstand’ kunnen leren ontwikkelen tot hun eigen bronteksten, is dat
grote delen van de islamitische wereld tot de ontwikkelingslanden behoren en
veel moslims laag geschoold zijn en vooral van religieuze doctrines doordrenkt
zijn. Als je daarbij optelt dat de politieke islam (islamisme) doelbewust een
antiwesterse stemming creëert en ook moslimjongeren in Europa probeert op te
zetten tegen de cultuur van het land waarin ze geboren zijn (Nederland, België,
Groot Brittannië, etc) dan is het voorstelbaar dat ze weinig geloof hebben in
de hervormingskansen voor de islam.
Hervorming is de meest redelijke weg
Het punt blijft echter dat hun argumentatie niet deugt
en dat ze naar de verkeerde oorzaken wijzen voor het jihadisme en het gebrek
aan aanpassingsvermogen aan de westerse cultuur bij bepaalde groepen moslims.
Bij secularisering hoort rationele geloofskritiek en dat is essentieel voor het
onschadelijk maken van ‘haatzaaiende teksten’. De islam zal niet zomaar
verdwijnen, dus hervormen is niet alleen het enige redelijke alternatief voor
het ‘verbieden van de Koran’, maar ook het meest geloofwaardige in het licht
van hoe we onze eigen vrijheid en emancipatie hebben verworven als
westerlingen. Die rationele geloofskritiek komt er echter niet zomaar, want
zoals ik in voorgaande artikelen heb betoogd is de westerse mens er vanuit
gegaan dat de strijd voor een seculiere wereld al gestreden was met de
ontkerkelijking vanaf de jaren zestig en dat anderen daar probleemloos in
zouden volgen zodra ze met de moderniteit in aanraking zouden komen. Maar dat
pakte anders uit, omdat geïmporteerde invloeden van mensen die in hun denken en
doen ‘niet-seculier’ zijn -die zich hier in Europa terugtrekken in culturele,
religieuze en etnische enclaves- hun levenswijze uit de landen van herkomst
makkelijk kunnen volhouden en in bepaalde gevallen zelfs nog versterken. De
foute reactie van links op deze ontwikkeling was destijds het aan te moedigen
met subsidies voor religieuze en culturele organisaties, zodat de segregatie
door de staat gefinancierd werd.
Geen uitzonderingspositie voor religie
Dat politiek links ondanks de integratieproblemen en
de recente aanslagen in Frankrijk en België nog steeds de kern van het probleem
niet begrijpt, blijkt wel uit het feit dat er tegenwoordig veel gesproken wordt
over dat we wel alles mogen zeggen, maar dat we niet alles hoeven
te zeggen, omdat je mensen niet nodeloos moet kwetsen. De misser daarbij is dat
deze humane manier van denken en het natuurlijke respect voor de ander een
averechts effect hebben op een religie waarin rationele geloofskritiek
überhaupt nog niet is toegestaan, omdat de secularisering in die religie
grotendeels mislukt is of nog niet op gang gekomen. (Turkije lijkt nu zelfs op
de terugweg). Wie zichzelf matigt in zijn kritiek op een religie waarvan de
‘religieuze betovering’ nog niet is gebroken, wekt de indruk dat de religieuze
gevoelens van anderen zwaarder wegen dan het eigen recht op kritisch denken.
Proberen de Profeet of de Koran niet te beledigen heeft niets te maken met
beleefdheid of respect voor een geloof, maar met de realisatie dat mensen uit
niet-geseculariseerde samenlevingen bijzonder primitief kunnen reageren als je
aan hun geloofswaarheden komt. Je verliest als westerling terrein op het gebied
van vrije meningsuiting en vrijheid van denken als je jezelf matigt in je
oordeel over een geloof dat zichzelf nog zonder relativering beschouwt als het
‘ware geloof’. Het is echt onzinnig dat wij als vrije westerse media vanuit de
geloofswaarheid van moslims geen afbeeldingen van de Profeet in kranten durven
te plaatsen. Vrijheid van denken is het recht hebben om aan alles te twijfelen
wat mensen geloven, dus ook aan het geloof dat een verondersteld heilig persoon
(Mohammed) niet mag worden afgebeeld.
Hervormingsgezinde moslims
Mijn stelling is dat de islam niet gevaarlijker is dan
enige andere openbaringsreligie met een absolute waarheidsclaim, die nog
niet door een proces van ontmythologisering is heengegaan. Voor een grote groep
mensen in de islamitische wereld is rationele geloofskritiek ondenkbaar,
zodat ze door mensen gemaakte wetten en regels werkelijk ondergeschikt vinden
aan een heilige tekst. Dat is gevaarlijk, want het kan daden legitimeren die
vanuit een internationale rechtsorde en universele mensenrechten streng zullen
worden veroordeeld, maar het is in wezen geen religieus probleem. Het is een
probleem van totaal andere opvattingen over de internationale orde, als gevolg
van een stagnerende modernisering en secularisatie in de islamitische wereld.
Het voornaamste verschil tussen een religieuze wereldorde en een seculiere
wereldorde is dat in een seculiere orde de mens altijd hoger wordt geschat dan
de religieuze, politieke of culturele ideeën die hij koestert. Overtuigingen
kun je met je meedragen, maar je kunt ze ook weer afzweren als het leven je
anders leert. In een religieus paradigma kun je fundamentele ideeën niet zo
gemakkelijk veranderen, omdat alle gebeurtenissen in het leven automatisch een
religieuze interpretatie krijgen, door de gelovige zelf of door de
geloofsgemeenschap opgelegd. In dit licht moeten we begrijpen waarom Bassam
Tibi, de kenner bij uitstek van de politieke islam, zoveel heeft geschreven
over de strijd tussen de religieuze en de seculiere wereldorde.(3) Het gaat in
essentie om een verschil in paradigma, niet om welk religieus boek men leest,
want per saldo zijn ze alle openbaringsreligies even irrationeel. Zelfs als er
in het ene boek meer gewelddadige teksten voorkomen dan in het andere (met
oproep tot ‘heilige oorlog’) is het nog steeds de lezer die bepaalt of het
gevolg moet hebben in letterlijke zin of slechts dient als spirituele metafoor
van gebeurtenissen uit een lang vervlogen tijd.
Scheiding tussen Kerk en Staat als overtuiging
Het heeft geen enkele zin voor islamcritici om uit te
leggen wat de ‘ware islam’ is vanuit bepaalde teksten, want het gaat niet om
wat er staat maar wat je ermee doet. Secularisering betekent voor het geloof
dat de gelovige zelf bepaalt wat hij met de tekst doet en dat de tekst niet
langer bezit neemt van de gelovige. Misschien nog in transcendente zin, maar
niet als religieus-politiek gebod, omdat bij een seculariseringsproces de
invloed van religie wordt teruggedrongen naar het privédomein. En niet slechts
instrumenteel als scheiding van kerk en staat, maar ook in het denken van
mensen. Ze moeten de overtuiging delen dat het beter is dat niet één soort
geloofsleer zijn waarden oplegt aan de rest van de samenleving, maar dat het
publieke domein neutraal moet zijn en algemeen menselijke waarden vertegenwoordigen. Dan pas is de secularisering geslaagd en kan elke religie
zijn eigen identiteit ontwikkelen binnen een niet-religieuze maatschappelijke orde. Het probleem met Turkije
bijvoorbeeld, is dat het seculariseringsproces werd opgelegd door de staat en
zich niet vanuit burgerlijke emancipatie ontwikkelde, waardoor de modernisering
daar zich nu als een te ver uitgetrokken elastiek weer langzaam samentrekt tot
de religieuze kaders van weleer. Wat de ‘sluipende islamisering’ van Turkije
wordt genoemd, is de terugslag van een modernisering zonder voldoende
burgerlijke emancipatie, want mensenrechten zijn niet bepaald het grootste goed
in dat land.
Ik erken dezelfde problemen als anderen als het gaat
over de islam, maar mijn probleemanalyse verschilt aanmerkelijk van die van
veel islamcritici, omdat ik het principe van secularisering leidend vindt in
deze discussie, terwijl de meesten graag eindeloos willen blijven jeremiëren
over de bronteksten om te bewijzen dat enkel een totale oorlog tussen de islam
en het westen de oplossing is of het onvermijdelijke noodlot voor ons allen. Ze
zeggen daarmee in feite dat ze niet in de rede geloven en niet in
secularisering, want ze blijven religieuze argumenten aanvoeren om de
bedreigingen aan te tonen voor een seculiere wereldorde die zich juist heeft
gevestigd door het onttronen van religie met rationele argumenten.
Sven Snijer
(1)Secularisatie, Wikipedia: https://nl.wikipedia.org/wiki/Secularisatie
(2) Sadiq Jalal al Azm ‘De valsheid van het westerse
christelijke denken van deze tijd’, 1969.
