Luuk
Koelman schreef in zijn Metrocolumn van 19 november 2015 een bijzonder sterke ‘Open brief aan Geert
Wilders’(1) waarin hij op vakkundige wijze de veel gehoorde uitspraak van
Wilders en zijn geestverwanten onderuit haalde dat er maar één islam bestaat en
dat die gewelddadig is.
En dat was nodig, want het rechtse geluid dat in ons
maatschappelijk veld aan kracht wint heeft veel goede punten gemaakt aangaande
het islam -en integratiedebat, maar vecht niet altijd met eerlijke middelen.
De Kaaba
vernietigen
De
sterkste troef van Koelman was het nieuwtje dat IS van plan is om de Kaaba in
Mekka te vernietigen, waar automatisch uit volgt dat er minstens twee soorten
islam bestaan, van degenen die het heiligdom vereren en van degenen die het
heiligdom dat al veertienhonderd jaar het middelpunt is van het islamitisch
geloof weg willen hebben. In feite bestaat er geen duidelijker symbool voor de
stelling van de islamitische geleerde Bassam Tibi dat de politieke islam (islamisme)
op veel fronten een ‘uitvinding’ is van de moderne tijd, want hoe kan zo’n
heiligdom anders na veertienhonderd jaar ophouden heilig te zijn? Als we verder
lezen in de column van Koelman vinden we nog meer argumenten die de analyse van
Tibi ondersteunen, dat IS niet slechts de vijand is van het westen, maar van
iedereen die weigert zich aan haar ideologie te onderwerpen. En het argument
dat wie de islam als een monolithisch geheel beschouwt (alle moslims over één
kam te scheert) juist de beeldvorming van de islamisten volgt en de door hen
verlangde kloof tussen moslims en niet-moslims, die op den duur de goedwillende
en geïntegreerde moslims in het westen in een onmogelijke positie zal brengen.
Islam en
islamisme
Waarschijnlijk
zonder het onderscheid te kennen dat Tibi maakt tussen islam en islamisme ,
slaat Koelman de spijker op de kop door IS haar gedachtegoed als ideologie te bestempelen
en niet als geloof. De gepolitiseerde islam van IS en elk soort van islamistische
beweging die zijn wortels heeft in de Islamitische Broederschap is noch geheel
religieus, noch geheel politiek, maar een opzettelijke vermenging van beiden.
Tibi hierover in ‘Islamism and Islam’:
‘Het is de gave
van de islamisten om de tradities van de islam op te roepen, hoe vervormd en
inaccuraat ook, en hun claim van islamitische authenticiteit die verklaart
waarom ze een breed publiek kunnen aanspreken onder de moslimbevolking. Westerse
schrijvers die islamisme afdoen als marginaal of die het beschouwen als een
bedekking van sociale onrust zoals de expressie van grieven, begrijpen niet hoe
een uitgevonden traditie aantrekkelijk wordt en machtig door selectieve lezing
van de veel grotere islamitische traditie.’
Want
dat het islamisme een reëel gevaar is voor de wereld en voor het westen, wordt
door Tibi duidelijk onderkend en op dat punt is hij het eens met rechtse
geluiden die waarschuwen voor de ‘islamisering van Europa’, alleen weigert hij
om alle moslims (waaronder zichzelf) als deelgenoot te zien van dat
islamistische streven, dat een vervorming is van de traditie.(2)
Vredesreligie of
haatideologie
Waar
linkse intellectuelen in de islam geen enkel gevaar zien en het liefst groepjes
terroristen zouden willen isoleren, om de rest van de islam met rust te laten
als ‘vredesreligie’ neemt Tibi een middenpositie in door te waarschuwen voor
een politieke islam die langzamerhand een steeds groter deel van de
islamitische traditie in haar invloedsfeer dreigt te trekken, voornamelijk
vanwege de blindheid hiervoor bij politiekcorrect Europa en de VS onder leiding
van Obama. Het grootste gevaar ligt bij het verschijnsel ‘gematigde islamisten’
die het uiterlijke geweld hebben afgezworen, maar die met hun onderhuidse totalitaire
ideologie de westerse intelligentsia misleiden door zich democratisch voor te
doen, met als doel de democratie te ondermijnen en indien mogelijk af te
schaffen.
Het
wordt voor de gewone burger steeds moeilijker om een keuze te maken in het
islamdebat, want de aangeboden zienswijzen staan haaks op elkaar. Aan de ene
kant is daar het roze brillen-geloof van links dat de islam steevast als een
‘cultuur’ ziet, van moslims die ook maar ‘slachtoffer’ zijn en aan de andere
kant de rode waas voor de ogen van de islambashers die alle moslims beschouwen
als onderdeel van een totalitaire en gewelddadige ideologie. De verbetenheid
bij de islamcritici wordt vooral verklaard uit de ontkennende houding van politiek
links de afgelopen dertig jaar ten aanzien van integratieproblemen van
culturele en religieuze aard. Door het er gewoon niet over te hebben, maar pogingen
daartoe af te doen als racisme of fascisme (tegenwoordig ‘islamofobie’) is
jaren lang de kans voorbij gegaan om het één van het ander te onderscheiden. Niet
alleen de cultuur van de religie, maar ook de religie van de politieke islam en
terrorisme.
Cordon sanitair
Het
linkse ‘cordon sanitair’ dat aan islamcritici werd opgelegd speelde zelfs een
rol in academische kringen, waar kritische onderzoekers en zelfs liberale
moslims werden dwarsgezeten die vanuit een rationele insteek de traditionele
islam wilden onderscheiden van de totalitaire ideologie van de politieke islam.
Dat was links niet welgevallig, want die zagen meer brood in het bestempelen
van het islamisme als een ‘revivalbeweging’ binnen de islam (tegen het
onderdrukkende westen) wat het allemaal een stuk socialer deed voorkomen en bovendien
minder gevaarlijk. Tibi in ‘Islamism and Islam’:
‘Belangrijke
islamisten als Qaradawi en Ghannouchi worden bij het westerse publiek
geïntroduceerd als stemmen van de ‘liberale islam’. Dit bewijst een slechte
dienst aan de werkelijk civiele en liberale islam. Als academische vrijheid ook
maar iets betekent, moet het toegestaan zijn islamisme te identificeren als een
totalitaire beweging en deze stelling te onderbouwen met relevante argumenten,
zonder te worden belasterd met ‘islambashing’.
Instrumentele
aanpassing
De
beste analyse is dat de islam niet per definitie gewelddadig is, maar ook niet
ongevaarlijk. Dat hangt vooral af van een goede probleemanalyse van het westen,
dat niet zo dwaas moet zijn om echt liberale moslims in de wielen te rijden
door een knieval te maken naar extremisten die zich hullen in de misleidende
kleding van de democratie, waar ze enkel lippendienst aan bewijzen. Het is vrij
eenvoudig om de extremistische elementen eruit te halen, want men hoeft ze maar
een paar kritische vragen te stellen over joden, de internationale rechtsorde,
islamitisch recht, democratische instituties, scheiding van kerk en staat en de
gelijkwaardigheid van religies en dan komt de totalitaire aap vanzelf uit de
mouw. Zo goed kan niemand liegen, maar die pijnlijke vragen worden zelden of
nooit gesteld, omdat het idee van ‘gematigde moslims’ het westen zo aanspreekt.
Dat de islamisten van de politieke islam daarbij geen enkel geloofspunt zullen
loslaten en zich enkel instrumenteel aanpassen aan de hier bestaande cultuur,
is iets wat al zeker honderd jaar het centrale probleem vormt voor de islam in
haar verhouding tot het westen, maar dat schijnt de meeste deskundigen te
ontgaan.
Individuatie is
een gevolg van wetenschap
Voor
een bevolking die in meerderheid geseculariseerd is, zoals in het Westen, is
het moeilijk voorstelbaar hoe reëel de geloofsbeleving in andere delen van de
wereld nog is.(3) De ontbrekende schakel in de verhouding islam en het westen,
is dat de wetenschappelijke cultuur die ons de technologie en de vooruitgang
heeft gebracht, ook heeft gezorgd voor het instorten van christelijke
geloofswaarheden en de verwachting van een heil in het hiernamaals. De westerse
mens is op het hier en nu georiënteerd geraakt en is zich vaak nauwelijks nog
bewust van het feit dat zijn zelfbeschikking en eigen verantwoordelijkheid voor
zijn levensgeluk nooit mogelijk waren geweest zonder de ideologische losmaking
van een allesbepalend christelijk geloof. De westerling leeft alsof hij altijd
al vrij is geweest, geëmancipeerd en assertief. Terwijl het nog maar zo kort
geleden is dat hij gebukt ging onder de macht van de adel, de kerk of de
fabrieksbazen in het industriële tijdperk die hem konden laten werken onder
ongezonde levensomstandigheden voor een hongerloontje. Vrijheid is nieuw,
breekbaar en suggestief, want het doet geloven dat ieder individu het zelf
heeft gedaan, terwijl het voortkomt uit collectieve inspanningen tegen onderdrukking
van religieuze en totalitaire aard.
Islam stagneert de
vooruitgang
De
wetenschappelijke vrijheid is bevochten op Europese bodem en is zodoende een
westers verhaal van emancipatie en zelfbevrijding. Het individu is een westerse
uitvinding en is net zo goed een verworvenheid van onze cultuur als computers,
auto’s en raketten naar de maan. Nu is het probleem dat in de islam deze
geestelijke emancipatie nooit heeft plaatsgehad, waardoor modernisering in de
islam altijd een belangrijke restrictie heeft ingehouden; het mag niet in
strijd zijn met de islam. Dit vormde al een probleem voor grote moslimdenkers
in de middeleeuwen als Avincenna en Al Farabi, maar tegenwoordig stagneert het
nog steeds de islamitische landen in hun ontwikkeling. De in 2004 overleden Nederlandse
arabist Jan Brugman (universiteit van Leiden) schreef in zijn boek ‘Het lot der
Saracenen’:
’In die zin is
echter de hele islam nog fundamentalistisch, niet alleen de bewegingen die nu
zoveel publiciteit genieten (het Algerijns FIS) en die beter ‘radicalen’ of
‘activisten’ genoemd zouden kunnen worden. In islamitische landen is elke
korankritiek, elke poging dus om dingen anders te duiden dan als letterlijk
waar en voor alle tijden geldig, onaanvaardbaar.(…)Er bestaat natuurlijk wel wetenschapsbeoefening
in islamitische landen, maar die gaat buiten de islam om, loopt er als het ware
met een wijde boog omheen. Het zijn eenlingen die zich van tijd tot tijd durven
uiten en van een beweging van echte modernisten is geen sprake.’
Het proces van
Nasr Abu Zayd
Een
paar jaar na deze beschrijving van Brugman over het moeilijke klimaat voor
hervormers in de wereld van de islam werd in Egypte in 1995 de islamitische
geleerde Nasr Abu Zayd tot ‘afvallige’ verklaard (4), omdat hij een paar kleine
wijzigingen voorstelde die de islam meer in overeenstemming zouden brengen met
de moderne tijd, zoals het afschaffen van de yizyah, de speciale belasting voor joden en christenen onder
islamitisch bewind en het recht op het houden van slavinnen, omdat hij beiden
niet in overeenstemming vond met de moderne mensenrechten en de humane
behandeling die moslims aan minderheden zouden moeten schenken, volgens de
koran. Dit werd bij zijn gerechtelijke veroordeling volstrekt van de hand gewezen,
want het was strijdig met de koran en zelfs het bezitten van slavinnen was
volgens de rechtbank ‘religieus bewezen zonder twijfel’ geheel in
overeenstemming met de heilige teksten.
De universitair docent was vanwege zijn veroordeling ook meteen gedwongen van
zijn vrouw te scheiden, omdat zij als moslima niet met een niet-moslim getrouwd
mocht zijn. Hierdoor openbaarden zich in deze zaak gelijktijdig twee
segregerende en anti-moderne invloeden; het letterlijk geloven in de eeuwige
waarheid van de koran en het verbod om met niet-moslims te trouwen, waardoor
dit altijd eenrichtingsverkeer blijft in het voordeel van de islam.
Meerdere lagen
in de islamdiscussie
In
het huidige islamdebat worden we met het probleem geconfronteerd van
verschillende lagen in de discussie die door islamcritici opzettelijk op één
hoop worden gegooid, uit gemakzucht vanwege de verlangde eenduidigheid van de
boodschap of in het geval van Wilders voor electoraal gewin. Problemen van de
islam met de moderniteit zijn onder te verdelen in minstens drie gebieden van
culturele taboes, religieuze dogma’s en politiek extremisme, waarbij ik de
verschillende islamitische stromingen buiten beschouwing laat omdat die
allemaal in verschillende mate met deze drie lagen te maken hebben.
Voor
een leek is het onderscheid tussen deze drie gebieden niet te maken, maar valt
enkel de tegenstelling op tussen politiek links en rechts, die de islam respectievelijk
‘vredelievend’en ‘gewelddadig’ vinden. Het middengebied met haar politieke dynamiek
wordt gewoonlijk overgeslagen. Voor beiden zijden is dat pijnlijk, omdat
rechtse geluiden het liever niet willen hebben over de postkoloniale erfenis en
hoe het islamitisch fundamentalisme als een boemerang terugkomt in het gezicht
van westerlingen, als gevolg van een slechte begeleiding van moslimslanden naar
de moderniteit voornamelijk door eigenbelang van westerse mogendheden, terwijl
links het heel vervelend vindt om het theologisch-inhoudelijk te moeten hebben
over de totalitaire ideologie van zogenaamde bevrijdingsbewegingen als het
islamisme, die door-en-door antisemitisch zijn, antidemocratisch en een
ernstige belemmering voor moslimlanden op weg naar emancipatie en welvaart met
hun allergie voor kennis en wetenschap.
Islamisten in de
kaart spelen
Zolang
het politiek-correcte statement van de politieke leiders in het westen blijft
dat het terroristisch geweld van IS en aanverwante groeperingen ‘niets met de
islam te maken heeft’, zullen er vanuit rechtse kringen permanent aanvallen komen
op de islam, de profeet Mohammed en ook op ‘gematigde moslims’ die langzaam
onder invloed komen van het islamisme, omdat de traditionele islam geen
verbinding weet te maken met de moderniteit. De grote steen des aanstoots
daarbij is de ongelijke behandeling in het westen van de drie
openbaringsreligies (Jodendom, christendom en islam) waarbij het christendom in
het verleden en vandaag geen enkele inhoudelijke kritiek is bespaard, terwijl
de islam als ‘cultuur’ moet worden ontzien, alsof de inhoud van het geloof er
niet toe doet. Dit houdt niet alleen de emancipatie tegen van moslims die
zodoende geen rationele geloofskritiek kunnen toepassen, maar versterkt ook de
mogelijkheden voor islamisten om hun totalitaire ideeën beter te grondvesten.
Als alle kritiek op de islam wordt weggezet als ‘islamofobie’ en ‘islamhaat’
vormt dit ook voor de islamisten een goede dekmantel voor hun
antimodernistische en antiwesterse agenda. Geen onderscheid maken tussen islam
en islamisme speelt juist de islamisten in de kaart met hun totalitaire
modificatie van het geloof, waardoor reactionaire rechtse krachten die zich
tegen de islam als geheel keren, hun ideeën alleen maar bevestigd zullen zien.
Op
dit moment beperkt het westerse bewustzijn van de politieke islam zich tot het
gezamenlijk bestrijden van IS in het Midden Oosten, maar men heeft nauwelijks
door hoezeer de eigenlijke strijd tegen de politieke islam, die veel breder is
dan strijd tegen IS of Al Qaeda, niet zo geografisch bepaald zou moeten zijn
als de vraag of we nu wel of niet in Syrië mogen bombarderen in navolging van
de bombardementen in Irak. Het islamisme kan overal de kop opsteken in de
islamitische wereld, van Indonesië tot Afrika. Uiteindelijk gaat het hier om
een strijd tegen een totalitaire ideologie en niet slechts om de strijd tegen
een groep terroristen, die een kalifaat hebben uitgeroepen. Die strijd is al
moeilijk genoeg en kost enorm veel geld en mankracht, terwijl de sluipende invloeden
van het islamisme zich gewoon blijven verspreiden. Het werkelijke probleem is
de moeite die de islam als geheel heeft met de moderniteit, omdat ze intuïtief
beseft dat er met de aanvaarding van seculiere waarden een aantal onwrikbare
geloofswaarheden zullen sneuvelen. En daarmee verliest de islam haar ‘vehicle
of rebellion’, haar laatste restje trots na eeuwen van neergang als gevolg van
de westerse suprematie.
Een
paradigmakloof
Ik
zou aan het verhaal van Tibi willen toevoegen, dat er naast het onderscheid
tussen islam en islamisme ook een scheidslijn moet worden aangebracht tussen de
verschillende paradigma’s die bestaan in de islamitische en de westerse wereld,
het mythologisch-religieuze paradigma van de islam en het wetenschappelijk-individuele
paradigma van het westen.(5) Dit is nodig omdat anders de islamkritiek die
betrekking heeft op het islamisme zich ongemerkt zal vermengen met kritiek op
het verbod op geloofskritiek in de islamitische wereld, wat een versterkende
factor is voor islamisme/jihadisme, maar wat wezenlijk een ander probleem is.
In
de ogen van de islamitische extremisten worden Europa en de Verenigde Staten
vaak gezien als christelijke naties (‘kruisvaarders’), maar in werkelijkheid
overheerst bij ons een geseculariseerd wereldbeeld. Samuel Huntington heeft met
zijn beroemde boek ‘Clasch of civilizations’ willen duidelijk maken dat de
islam onverenigbaar is met de westerse samenleving, maar Tibi bestrijdt dit
door te wijzen op de rationele ontwikkelingen in de islam in de middeleeuwen.
Hij zou graag zien dat de islam daar een aangrijpingspunt vindt om de
aansluiting te maken met de moderne tijd. En inderdaad heeft die rationaliteit
in de islam (niet als overheersende stroming overigens) enige eeuwen geduurd,
maar het is bijzonder moeilijk om die nu opeens als mainstram-islamoptie voor
te stellen, omdat de omstandigheden in de moderne tijd dat lijken te vereisen.
Eigenlijk valt Tibi voor een deel in dezelfde valkuil als de islamhervormers uit
het verleden, die iedere vooruitgangspoging probeerden te legitimeren vanuit de
islam zelf, in het geval van Tibi vanuit de rationele middeleeuwse islam van
Avincenna. (6)
Vernieuwing op
basis van de islam?
Maar
deze pogingen, waarbij het verbod op geloofskritiek iedere keer wordt omzeild,
hebben op termijn geen structureel effect, omdat in essentie een
wetenschappelijk wereldbeeld zich niet verdraagt met religieuze dogma’s, hoe
rationeel en modern geïnterpreteerd ook. Een geloof veronderstelt een
geloofsgemeenschap en dat segregeert per definitie, zeker als dat geloof niet
onderworpen mag worden aan rationele kritiek. Hier hoopt Tibi op het
onwaarschijnlijke, dat de geloofskritiek in de islam -in een tijd van politieke
instabiliteit en grote verdeeldheid in de moslimwereld- met een vaak zwakke
economische positie voor veel moslimlanden en slechte onderwijskwaliteit,
mogelijk zal zijn. Maar zonder de daarvoor noodzakelijke voorwaarden van een
hoogconjunctuur in economische, sociale en culturele zin zijn dit soort
verlichte doorbraken vrijwel onmogelijk en het is niet zonder reden dat
tegenstanders de van moslimshervormers vroeger en nu wezen op het verschil in
de positie van de islam in de wereld bij het overnemen van vreemde invloeden(7).
Toen de islam zich de Griekse filosofie eigen maakte in de tiende eeuw was zij
de bovenliggende partij, en versterkte zij haar dominante positie met kennis en
wetenschap. Nu is de situatie voor veel moslimlanden er een van
ondergeschiktheid en worden kennis en wetenschap, democratie en secularisatie, geassocieerd met een systeem van westerse
onderdrukking. Terecht of niet, dit is voor veel moslims een psychologische
werkelijkheid.
Nostalgie bij
atheïsten
Hervormingen
met de islam als basis maken bij voorbaat geen enkele kans, omdat de beperking
reeds wordt ingebouwd nog voordat de voordelen van de westerse zienswijze
geheel zijn doorgrond. De wetenschap is in het westen ook niet tot ontwikkeling
gekomen met respect voor het christendom, hoezeer islambashers als bijvoorbeeld Wim van Rooy ook proberen het wankele christendom te presenteren als humane tegenhanger van de
islam. De wetenschap heeft op haar weg bij iedere stap voorwaarts, het geloof
naar achteren moeten duwen en zelfs tot op heden proberen gelovigen zich nog
vast te klampen aan ervaringsgebieden die voor de wetenschap ontoegankelijk
zijn. Zelfs zonder de pretentie dat de wetenschap al het onverklaarbare op een dag
zal verklaren, is het toch wel duidelijk dat niet het geloof onze cultuur
domineert, maar kennis en wetenschap. Nostalgische neigingen om een ‘humane’
religie in de strijd te werpen tegen de ‘barbaarse’ islam miskennen de
humaniserende werking van de rede op het christelijk geloof en de macht van de
wetenschap die haar maatschappelijk onttroonde, met een bescheidener opstelling
van het christendom in theorie en praktijk als gevolg. De islam is in die zin nog
niet onttroond en dat heeft wereldwijd religieus extremisme tot gevolg, omdat de
islam niet de luxe heeft van politieke stabiliteit, materiële voorspoed en
vooruitgang om eens rustig te reflecteren op een rationeler wereldbeeld. Ze is gedwongen
om een antwoord te vinden op de moderniteit als realiteit, waarin ze een
ondergeschikte rol speelt.
Rationele
geloofskritiek in de islam
Om
terug te komen op het stuk van Koelman, het internationale terrorisme van IS is
inderdaad voor iedereen een probleem, voor moslims en niet-moslims, maar gewone
moslimgelovigen zijn deel van het probleem omdat ze onderdeel zijn van een
systeem dat geen geloofskritiek toestaat (probeer maar eens aan Mohammed te
komen of het geïdealiseerde beeld van hem) wat onbedoeld de overstap van
‘gewoon geloof’ naar fundamentalisme vergemakkelijkt voor jongeren die dreigen
te radicaliseren. Het is voor islamisten en jihadisten belangrijk om te weten
dat in de islam kritiek op de teksten zelf vrijwel onmogelijk is en dat de
verschillen uitsluitend bestaan in de interpretatie ervan, want dit maakt de
extremistische interpretatie in wezen even legitiem als de meeste anderen.(8)
Doordat
islamisten voortdurend ‘zuiverheid’ van geloof propageren, ‘authenticiteit’ en
de ‘islamitische oplossing’ voor de problemen van de islam wereldwijd, laten
veel jonge moslims zich door hen verleiden, ook al is het islamisme in veel
opzichten gemodificeerd en aangepast met westerse totalitaire denkbeelden.(9) Door
als westerse samenleving geen aansluiting te zoeken bij de liberale moslims,
maar de gematigde fundamentalisten op westerse universiteiten voor te stellen
als ‘liberaal’ enkel omdat ze het geweld hebben afgezworen, maar niet hun
totalitaire en antiwesterse ideeën, wordt de weg geëffend voor een nog grotere
tegenstelling tussen de islam en het westen. Zolang de scheidslijn tussen islam
en islamisme niet wordt getrokken op academisch en politiek niveau en de
rationele geloofskritiek op de islam buiten de deur wordt gehouden, blijft het
voor Wilders en anderen gemakkelijk om alle moslims op één hoop te gooien als
onderdeel van de ‘gevaarlijke islam’, want dat is vooralsnog de realiteit die
we dagelijks meemaken en een volledige ontkenning van het verband tussen de
islam en het geweld zal op die weg niet helpen.
Sven Snijer
(2)’Islamisten hebben met succes gebruik
gemaakt van Madrassa’s en religieuze scholen, zowel in de wereld van de islam
als in Europa, om hun ideologie te verspreiden in een opzettelijke poging te
recruteren en indoctrineren.’ ‘Islamism and Islam’, hoofdstuk 8 Islamism
and totalitarianism, blz 217. http://www.bol.com/nl/p/islamism-and-islam/1001004011842286/
(3)’De Verlichting heeft talloze voordelen
gebracht, maar het leidde westerlingen er ook toe een speciaal geloof te
ontwikkelen over de juiste verhouding van het seculiere tot het heilige en deze
visie zo sterk te absorberen dat ze vergaten dat dit niet universeel wordt
gedeeld (in de wereld).’’ Islamism and Islam’ - Tibi noemt dit in verband
met het onvermogen van westerse politici om religie en politiek als één
mechanisme te zien, zoals in het geval van jihadisten.
(5)Deze
scheidslijn volgt impliciet uit het denken van Tibi, maar niet expliciet, omdat
dit zijn werk aanzienlijk zou bemoeilijken ten aanzien van het vestigen van
meer rationaliteit in de islam. De tussenoplossing van de ‘rationele islam’ van
Avincenna moet bij veel moslims de angst voor ‘onislamitische’ invloeden
wegnemen.
(6)Zowel
de negentiende-eeuwse modernisten in de islam, als de latere islamitisch-socialisten
(tijd van Nasser) probeerden aan te tonen dat hun ideeën geheel in
overeenstemming waren met de islam en daar ‘reeds in te vinden’.
(7)’Wetenschap
en Islam’, Eshan Masood, hoofdstuk 14, Een einde en een nieuw begin, blz 181. http://nrcboeken.vorige.nrc.nl/recensie/vergane-glorie
(8)Zo
zou Al Shafi als stichter van één van de vier grote rechtsscholen in de islam
hebben gepleit voor een offensieve jihad en niet enkel een defensieve.
(9)‘Waarom
Erdogan zo gevaarlijk is’ http://svensnijer-essays.blogspot.nl/2015/10/waarom-erdogan-zo-gevaarlijk-is.html
’De
halve waarheid in het islamdebat’- deel 1 en 2
