Enige
jaren geleden toen het NLP-model nog erg populair was in het bedrijfsleven en
er grote bedragen omgingen bij seminars, weekendcursussen of zelfs verblijven
van weken op tropische locaties voor het vinden van je werkelijke ‘drive’ in
het leven, ontstond er een wat populistisch bijproduct van de zelfhulpcultuur;
het idee dat ‘geluk een keuze’ is. Toentertijd maakte het al een oppervlakkige
en suggestieve indruk op me, die VVD-achtige geluksfilosofie die de geslaagden
in de samenleving achter het stuur van hun mercedes of BMW wat makkelijker verspreiden
dan de wijkagent, fabrieksarbeider of huisvrouw. De vraag bleef altijd; was de
geluksfilosofie de oorzaak van hun succes of had het overvloedige geld een
blije kijk op het leven tot gevolg?
Maar
er is een onzichtbaar aspect in het ervaren van geluk en welzijn in het leven
dat inderdaad op een bepaald geloof lijkt te berusten, al is heeft het helemaal
niets te maken met zelfsuggestie of wensdenken. Het is het geloof in jezelf dat
voortkomt uit vertrouwdheid met jezelf en je eigen capaciteiten dat de weg
opent naar nieuwe wegen. In weerwil van wat een aantal geluksgoeroes ons wil
doen geloven, dat we uiteindelijk succes zullen hebben als we maar doorzetten
en in onszelf blijven geloven, komt het uiteindelijke succes naar mijn idee
niet voort uit het maar blind blijven doordrammen met de doelen die we onszelf
ooit gesteld hebben. Veel mensen weten niet wie ze zijn als ze ergens aan
beginnen. Een grote droom of ambitie is niet altijd reëel in lijn met onze
werkelijke leerproces in het leven. We leren onszelf pas onderweg kennen, meer
vanwege de obstakels dan zonder die onverwachte uitdagingen. Ik geloof niet dat
een mens moet krijgen wat hij wil, tenzij hij heel goed weet wat hij wil, omdat
hij weet wie hij is. En dat veronderstelt al een ideale uitgangspositie die
veel mensen als ze net aan het maatschappelijk leven gaan deelnemen niet
hebben.
Pierre Bourdieu
De
Franse socioloog Pierre Bourdieu had de opmerkelijke theorie(1) dat het zeer
moeilijk is voor mensen in de (Franse) samenleving, om op te klimmen van een
lagere klasse naar een hogere, omdat het niet zozeer een kwestie was van
opleiding of geld in de hogere kringen, maar de cultuur met haar ongeschreven
gedragsregels die de gefortuneerde klasse vanaf de geboorte meekrijgt. De
culturele taal van de rijken, die tot uiting komt in allerlei aspecten van hun
leven, als kleding, kunst, huisinrichting, muziek, literatuur, die Bourdieu
sociologisch duidde als ‘hoge cultuur’ kenmerkt zich door haar specifieke
bedoeling om zich van de middenklasse en lagere klasse te onderscheiden. Het gaat
in het hogere milieu juist niet om de persoonlijke smaak van het individu, maar
eerder om het verbeelden van de smaak van de eigen sociale klasse en het
uitdrukken van status. Iemand van een lagere komaf kan misschien de
mogelijkheid hebben om zich op te werken op de maatschappelijke ladder, maar om
zich werkelijk geaccepteerd te voelen bij de bovenlaag van de samenleving moet
een grotere hindernis genomen worden dan het overwinnen van armoede, daarvoor is
ook het verwerven van ‘cultureel kapitaal’ nodig. En voor wie dat niet vanzelfsprekend
door opvoeding met zich meedraagt is daar moeilijk aan te komen.
De
theorie van Bourdieu bracht me op een idee. In combinatie met wat ik eerder had
gelezen over het psychologische ‘zelfbeeld’ in de theorie van de plastisch
chirurg en succescoach Maxwell Maltz en de ideeën van Anthony Robbins die hier
op voortborduurde, kwam ik tot het inzicht dat de mens in zijn streven naar
succes vooral gehinderd wordt door het ‘klasseverschil’ dat hij heeft in
zichzelf ten opzichte van zichzelf. Het is in diepste zin niet zo dat een mens
bij het uitblijven van geluk en succes niet ‘gelooft’ in zichzelf, als wel dat
hij niet bekend is met zichzelf, geen natuurlijke omgang heeft met de gelukkige
versie van zichzelf. Dromen van een beter leven met meer kansen worden vaker
door de eigen gedachten aan mislukking gedwarsboomd dan door de reële
omstandigheden, want de moderne maatschappij heeft voor veel mensen kansen te
over om zich te ontplooien, maar toch grijpt niet iedereen de mogelijkheden die
er zijn. Veel mensen zien zichzelf niet in een ‘hoge cultuur’ en kunnen de
omslag niet maken naar een andere denkwijze en een andere blik op zichzelf,
omdat de cultuur waarin ze leven bestaat uit het gemiddelde verwachtingspatroon
van de mensen met wie ze zijn opgegroeid, die ze niet voor het hoofd willen
stoten met te afwijkende ideeën of ambities.
Levenskunst
Maar
dit sociale aspect als gelukshindernis is nog niet eens het belangrijkste dat
de mens in de weg staat bij het vinden van vervulling in het leven. Het is ten
eerste niet zo dat iedere ‘nieuwe rijke’ aansluiting wil krijgen bij de ‘hoge
cultuur’, want velen vinden het geen bezwaar om de eigen cultuur te behouden
met een grote hoeveelheid geld om deze op te leuken en daarnaast vinden veel
mensen het geluk zonder veel geld of sociale status. Geluk wordt voor een groot
deel bepaald door hoe succesvol we kunnen omgaan met verlies en tegenslag en
dat is eigenlijk aan geen budget gebonden. Zo simpel als de spreuk dat een glas
‘half vol’ kan zijn of ‘half leeg’ wil ik het niet maken bij het uiteenzetten
van mijn idee van levenskunst, maar hoe we op iets reageren dat ons overkomt is
een belangrijk element in de vraag hoezeer we door iets worden beïnvloed,
vooral als het iets negatiefs betreft.
Voor mensen met een positief zelfbeeld
is een mislukking een aansporing om het beter te doen en voor mensen met een
laag zelfbeeld kan het een bevestiging zijn van eigen minderwaardigheid en een
teken om het maar op te geven. Is het misschien onnodig om de sociale cultuur
over te nemen van de hogere klasse, het is bijna onmogelijk om succes te
krijgen in het leven zonder de denkcultuur over te nemen van bevoorrechte en
succesvolle mensen.
Geluk
is een ‘keuze’ in die zin dat ze een beslissing is die op zeker moment genomen
wordt om niet meer automatisch te reageren op moeilijke situaties die zich aan
ons voordoen, maar om de eigen reactie al bij te stellen nog voordat een
probleem zich aandient. Een mens kan leren te anticiperen op zijn eigen probleemgedrag,
op allerlei soorten van zelfsaboterende mechanismen in het brein die in de loop
van het leven zijn aangeleerd als overlevingsstrategie en die worden
volgehouden zonder dat ze ooit een goed resultaat geven. Genoeg om zichzelf in
stand te houden, maar onvoldoende om vooruit te komen. Het kiezen van geluk is
meer het kiezen voor een geleidelijke gedragsverandering, die stapje voor
stapje de mogelijkheden vergroot van de emotionele veerkracht, die als een getrainde spier steeds sterker wordt.
Het aanleren van nieuw gedrag is een conditionering van het eigen onderbewuste,
die de oude conditioneringen van willekeurige aard (reacties op situaties in de
jeugd) kunnen vervangen, zodat de respons op het leven langzaam een doelbewust
gedragspatroon wordt met gecalculeerde resultaten, tegenover het oude gedrag
van ‘spontane’ uitbarsting met een voorspelbaar resultaat. Steeds dezelfde
soorten conflicten, gevoel van onmacht, depressie of terugkerend verdriet.
De noodzaak van zelfcultivering
Geluk
is geen keuze, maar welzijn is dat wel. Het vergroten van het persoonlijk
welzijn heeft een overeenstemming met de ‘hoge cultuur’ van degenen die zich
willen onderscheiden van de lagere klassen, omdat het voor zelfverbetering en
maatschappelijke ontplooiing nodig is om zich van zijn eigen lagere klasse te
onderscheiden en bepaald gedrag niet langer als acceptabel of ‘eigen’ te zien.
Een hogere standaard en kwaliteitseisen zijn een noodzakelijk onderdeel van de
zelfcultivering die kan leiden tot meer succes in het leven, omdat we niet de
onverwachte situaties in het leven kunnen voorzien, maar wel onze eigen
gebruikelijke reacties daarop. Die te veranderen is de sleutel tot meer geluk,
omdat er eigenlijk geen andere aanknopingspunten zijn in de realiteit dan onze
eigen waarneming, beoordeling en handeling bij hetgeen ons overkomt. De
belangrijkste keuze die we voor het geluk kunnen maken is naar mijn inzicht dat
we zoveel vorderen in zelfontwikkeling, dat het straks per situatie eigenlijk
geen keuze meer is, maar een automatische reactie vanuit een zelf opgebouwde
eigenwaarde.
Practice makes perfect
‘Spontaniteit’ is in die zin een behoorlijk verwarrende kwaliteit,
die overal wordt aangeprezen zonder duidelijke uitleg over hoe ze ontstaat. Het
woord suggereert dat leuk, grappig en charismatisch gedrag uit het niets te
voorschijn komen bij mensen die het ‘geluk’ hebben over goede contactuele
eigenschappen te beschikken. Ze laten zich gewoon lekker gaan en als vanzelf
hangen anderen aan hun lippen. In werkelijkheid hebben spontane mensen hun
vermakelijke opmerkingen en anekdotes vaak tot in den treuren geoefend, net
zolang tot er bij hen een overtuiging is ontstaan dat ze zich in elke sociale
situatie zullen weten te redden, waardoor ze inderdaad altijd die spontane
ingeving krijgen wanneer ze hem nodig hebben.
Geluk
en voorspoed hebben eigenlijk dezelfde werking als spontaniteit. Alles draait
om oefening, maar niet alleen vanwege het resultaat ervan. Meer nog vanwege de
vanzelfsprekendheid om jezelf in een bepaalde rol te zien en die
vanzelfsprekendheid vraagt zowel inspanning als tijd, want ook naar onszelf toe
geldt ‘eerst zien, dan geloven’. Het gedrag van veel opkomende sterren in de
film -en de muziekwereld laat zien dat het verwerven van succes vaak
makkelijker is dan het gevoelsmatig accepteren van de nieuwe sociale status. Alle
artiesten zeggen beroemd te willen zijn, maar weinigen kunnen daar in het begin
normaal mee omgaan. Waar risicomijdende mensen kansen aan zich voorbij laten
gaan, is er bij avontuurlijk ingestelde mensen vaak het omgekeerde effect van excessief
gedrag vanuit de angst om dingen te missen, omdat ‘het zo weer over kan zijn’.
In beide typen ontbreekt de gezonde basis van zelfacceptatie die het vertrouwen
geeft om alles wat zich zal aandienen aan te kunnen en alles van waarde -zowel
materieel als relationeel- te kunnen koesteren en onderhouden. Kiezen voor
geluk, is kiezen voor de langzame gewenning aan -en vanzelfsprekendheid van een
gedroomde levenswijze, zodat die niet vervreemdend kan werken op het nog
ongecultiveerde zelfbeeld.
Sven Snijer
(1)Distinctietheorie
