De discussie over de integratie van de islam in onze Nederlandse samenleving die zo af en toe oplaait wanneer er incidenten zijn -of zoals nu met een heuse uittocht van in ons land geboren allochtone jongeren die in den vreemde hun leven wagen voor een geloofsideaal- roept bij mij niet alleen vragen op over de islam, maar eigenlijk ook over de dubbelzinnige houding die er in onze samenleving bestaat tegenover religie in het algemeen. Ik heb mijzelf vaak de vraag gesteld in hoeverre het christendom eigenlijk echt geïntegreerd is in onze cultuur of het Jodendom. Strikt genomen zijn het eerder overblijfselen uit een tijd die voorbij is dan dat ze de makers zijn van een toekomst en bepalend voor onze manier van leven in die toekomst. Misschien is het naïef om te denken dat religie geen kwaad kan zolang er maar niemand radicaliseert, want militante groeperingen vormen niet het enige probleem.
Wetenschap
De wetenschap leidt ons al eeuwen de weg naar een meer ontwikkelde en beschaafde samenleving. Niet
alleen met haar megaconstructies van wolkenkrabbers, mammoettankers, snelwegen,
bruggen, tunnels, ruimteschepen of een computertechnologie die het leven van
iedere consument is gaan beheersen, maar ook op geestelijk gebied met
haar baanbrekende onderzoeken in de psychiatrie, psychologie, sociologie, biochemie,
farmacologie, enz. Er is bijna niets meer te verzinnen in onze samenleving dat
niet door de wetenschap wordt gedomineerd of waar wetenschap vorm geeft aan de ontwikkeling
ervan. We zijn al in het stadium aangekomen dat er gepoogd wordt op ‘wetenschappelijke’
basis huwelijken te arrangeren, omdat mensen hun eigen gevoel niet
vanzelfsprekend als betrouwbaarder zien dan een uitgerekende match op basis van overeenkomsten in karakter die door de computer in kaart zijn gebracht.
Religie bedient zich tegenwoordig van de inzichten van de psychologie bij haar
pastorale werk en bij ernstige geestelijke nood wordt er een arts of
psychiater ingeschakeld. De tijd van 'duiveluitdrijving' ligt gevoelsmatig ver achter ons, al zijn er nog genoeg ontwikkelingslanden waar het regelmatig voorkomt. Religie blijft bij ons in een gemoderniseerde vorm bestaan met
gebruikmaking van alle voordelen van de materialistische verovering van de wereld,
omdat ze van mening is dat ondanks al deze verworvenheden het meest essentiële
aan het leven er niet door kan worden vervangen; de religieuze of
spirituele beleving. En daar ben ik het van harte mee eens. Het probleem is
ondertussen echter wel dat het erg moeilijk wordt om te bepalen wat nog tot
het exclusieve gebied van de religieuze waarheid en beleving gerekend kan
worden dat niet al op allerlei andere manieren in kaart gebracht is buiten de
geloofsovertuiging om, binnen de psychologie of zelfs de neurologie.
Als we het bij geloof houden dan kunnen we de vraag stellen waarom een christen bijvoorbeeld
baat heeft bij Zen, terwijl dit op heel andere principes is gebaseerd dan de
christelijke leer. Ook al leidt die Zen-beleving uiteindelijk bij sommigen tot
een grotere waardering voor hun eigen geloofstraditie –omdat ze er met minder religieuze
kramp (dogma’s) en met meer persoonlijke beleving naar durven kijken- het blijft een apart gegeven dat een systeem
dat op een andere geloofsinhoud is gebaseerd het verlossende principe biedt
voor de geestelijke ervaring. Religies claimen een direct contact met de hogere
werkelijkheid uitgaande van een geloofsinhoud die betrouwbaar wordt geacht op
grond van de heiligheid en integriteit van de boodschapper, de profeet, apostel
of zoon van god die ze heeft verkondigd. Wie daarbinnen zijn heil niet vindt
kan vanuit de positie van een buitenstaander misschien objectiever kijken en
beter begrijpen wat de heilsboodschap werkelijk inhoudt, maar daarvoor is er
wel eerst die verwijderende beweging nodig geweest.
Religie is geen filosofie
Leentjebuur
spelen bij een andere religie wordt bij het ene geloof met meer argwaan bekeken
dan het andere en daarbij speelt ook het tijdsbeeld een rol. Voor een kerk die
al een groot deel van haar oorspronkelijke aanhang kwijt was na de ontzuiling
waren de stutten van externe geloofswaarheden of geestelijke oefeningen uit andere tradities een manier om te overleven en om het vaak
verdorde geloof nieuw leven in te blazen. Ook werd vaak de dialoog gezocht met
andere religies om proactief een soort gelegitimeerd syncretisme op gang te
brengen, door de onderliggende stelling dat de verschillende geloven
uiteindelijk in de kern ‘allemaal op hetzelfde neerkomen’. Ook hier mijn hulde
voor de bevrijding uit de bekrompenheid, maar het gevaar van het verwateren van de
eigen geloofsinhoud en het relativeren van de kern van het eigen geloof
(bijvoorbeeld het unieke karakter van Jezus als zoon van god) loert meteen om de
hoek. Want religies zijn in wezen niet tolerant en gebouwd op dialoog, maar
eerder op polemiek met andersdenkenden, omdat de obsessie met het heil in het hiernamaals
en met de juiste leefwijze volgens goddelijk voorschrift hier op aarde
meestal geen goede voorwaarden zijn voor een ontspannen gesprek over de aard
van de werkelijkheid. Religie is nu eenmaal geen filosofie. In het filosofisch debat kan er nooit een kracht hoger dan het eigen intellect worden ingebracht om het pleit te beslechten (of om gedrag te legitimeren). Religie als openbaringsgeloof kent een a priori 'gelijk' door een claim op het bovenmenselijke en bovennatuurlijke.
Persoonlijke ontwikkeling
Persoonlijke ontwikkeling
De
vorige paus Ratzinger probeerde de kerk zelfs terug te sturen in de richting
van de dogmatiek en afstand te nemen van alle nieuwlichterij van de laatste
tijd. Hij heeft zijn baan niet lang volgehouden, waarbij het gissen
blijft of dat kwam door zijn gebrekkige gezondheid of zijn onmogelijke plan van
het herstel van de kerk in de oude orde. Hij is in ieder geval de enige paus
die tijdens zijn leven zijn ambt heeft neergelegd. De huidige paus maakt zich
weer bijzonder populair bij veel mensen door het menselijke gezicht van de kerk
te laten zien en corruptie aan te pakken. Een fijne man die veel goodwill
kweekt, maar ook hij kan niet voorzien in een antwoord van het probleem van de exclusiviteit
van het christelijk geloof en de speciale status van Jezus, in een wereld die
daar eigenlijk niet meer op zit te wachten. De kerk als 'sociaal werker' zal
ook niet eeuwig door kunnen gaan zonder in religieuze zin haar
geloofwaardigheid te verliezen.
Het grote gevaar voor georganiseerd geloof in
de moderne tijd blijft toch de wetenschap en de geseculariseerde wereld, want
als daar geen goede verhouding mee tot stand komt is religie gedoemd om de
werkelijkheid mythologisch op te blazen (Eindtijds-verwachtingen in Pinkstergemeenten) of een slap aftreksel te
worden van wat het ooit was, waarbij ze alleen maar inlevert en verwordt tot een
soort humanisme met een religieus sausje. Vluchten in geëxalteerde geloofsbelevingen
zonder gezond psychologisch kader om ervaringen te duiden (wondergeloof - 'succesgeloof') of een steeds verdere relativering van het eigen geloof uit
angst om niet modern genoeg te zijn, zal uiteindelijk hetzelfde resultaat
hebben. Het geloof wordt ongeloofwaardig.
De
openbaringsreligies
Wie
de manieren bekijkt waarop de kerk zich heeft getracht staande te houden in een
tijd van leegloop ziet als gemene deler de persoonlijke beleving en veel
minder de accentuering van de leer van de kerk. In protestants evangelische
kringen is dit verworden tot een simplistisch ‘Ken jij Jezus al?’, alsof je de
hele leer van de kerk niet nodig hebt zolang je maar vrienden bent met de Verlosser in een persoonlijke relatie.
De afstand met de kerkvaders uit een ver verleden, die hun theologie deels geïnspireerd door platonische ideeën zorgvuldig
opbouwden is enorm en
laat zien dat religie meer een 'lifestyle' aan het worden is dan een doordachte
bezigheid. De grondleggers van het protestants geloof waren geschoolde denkers die goed bekend waren met de traditie. De kracht van de katholiek kerk is altijd geweest dat haar leringen
doordrenkt zijn geweest van de filosofie uit de oudheid, want een concept als
de scheiding van lichaam en geest die voor de christelijke verlossingsleer
zo essentieel is, werd van de Grieken overgenomen. Het katholieke geloof was
een systeem dat bestond uit geloofswaarheden (openbaringen van de oudtestamentische
profeten en van Jezus en zijn discipelen) en uit de systematisch opgebouwde
leerstellingen van Plato en Aristoteles. Het geloof was redelijk in haar
structuur en emotioneel in haar uitingen, met processietochten,
bedevaartsoorden, heiligenverering, enz. Met alle tekortkomingen die haar eigen
waren was het toch een evenwichtig systeem door de aanwezigheid van kennis en
liefde. En ook door haar invloed op het openbare leven en op de persoonlijke
beleving van de gelovigen in de teruggetrokkenheid van de kloosters die vaak in nauwe relatie stonden met de burgermaatschappij.
Een plaats aan de zijkant
Maar
die werkelijkheid bestaat niet meer. De kerk staat niet langer midden in de
maatschappij, maar speelt een rol aan de zijkant en de kloosters zijn voor het
grootste deel verdwenen, zodat de spirituele voeding van de samenleving
door bijzonder geïnspireerde individuen verdween. Ervoor in de plaats kwam bij de Evangelischen een emotioneel geloof gepaard aan dogmatisme van de ergste soort en bij de vrijzinnigen een relativering van de Bijbel als 'inspirerend boek', niet beter dan Homerus, Goethe of Blake. De systematiek verdween uit het geloof. Een van de laatste grote
denkers in de katholieke kerk was Teilhard de Chardin, die zowel priester als
wetenschapper was. Hij ontwikkelde een filosofie die het christelijke en het
wetenschappelijke denken trachtte te verenigen, maar ondanks de hoop die dit
velen gaf wordt zijn denken vandaag de dag niet meer als relevant gezien. Hij was uiteindelijk meer een mysticus dan een theoloog, want aanknopen bij de
wetenschap kan nooit een onderbouwing geven aan het
geloof. Simpelweg omdat religie zich iets anders tot doel stelt dan de
wetenschap. De eerste wil aannemelijk maken dat god werkelijkheid is en dat
gelovigen zich tot die goddelijke realiteit kunnen verhouden -zelfs tot het
niveau van een intieme persoonlijke relatie- en de wetenschap is geïnteresseerd in
de materiële wereld en de praktische toepassingen van haar ontdekkingen, die de
mens zijn levensgeluk verhogen door het verbeteren van zijn
bestaansvoorwaarden.
Niet meetbaar
Religie of spiritualiteit hoeven zich niet aan de
wetenschap vast te klampen om steun te zoeken voor een onaardse werkelijkheid.
Je kunt hersengolven meten in een laboratorium en aantonen dat meditatie
goed voor je is (delta-golven), maar daarmee bewijs je nog niet dat het Nirvana
van Boeddha echt bestaat of leven na de dood. Als er door de religie een
verbinding wordt gezocht met de wetenschap, moet dat eerder betrekking hebben
op de methode dan op de resultaten ervan. En dat is voor openbaringsreligies
als het Jodendom, het christendom en de islam een probleem, want een geloofsinhoud
als geopenbaarde waarheid kun je niet meten. De wetenschappelijke methode voor
ontplooiing van een geestelijk leven past veel beter bij denksystemen als het
boeddhisme en de hindoefilosofie(1). Binnen de openbaringsreligies zijn ook
methoden ontwikkeld om de spirituele groei van individuen te meten door het in
kaart brengen van extatische ervaringen en de soorten van waarnemingen in de opeenvolgende
geestelijke gebieden, maar dat gebeurde vaak in het geheim in besloten spirituele
tradities en maakte geen deel uit van de orthodoxe leer. Openbaringsreligies hebben een collectief karakter en schrijven de geestelijke wet voor aan een heel volk, waarbij
de ontwikkeling van individuele personen die een bijzondere band met de
goddelijke werkelijkheid schenen te hebben vaak met argusogen werd bekeken.
Omdat
het geloof in Europa en het Midden Oosten nooit een wetenschap is geweest
(ervaringswetenschap van geestelijke stadia) is de opkomst van de wetenschap
van de uiterlijke werkelijkheid ook zo desastreus geweest voor het innerlijk
leven. De persoonlijke beleving van religieuze mensen in onze cultuur werd
steeds vaker weggezet als ‘slechts geloof’, tegenover de zekerheid van
wetenschap. Het christendom ontwikkelde een problematische relatie met die
wetenschap, die ze aan de ene kant vreesde en later probeerde te gebruiken in
haar eigen voordeel (de evolutie is door god gewild en aangestuurd) waarbij het
steeds minder duidelijk werd wat de toegevoegde waarde van het geloof eigenlijk
was. Een in geestelijke stadia verdeelde spirituele ontwikkelingsweg, zoals in
het esoterisch boeddhisme, de yogaleer of in de beschrijvingen van
soefimeesters als Ansari van Herat en Farrid uddin Attar loopt geen enkel
gevaar bij de ontwikkeling van de wetenschap, omdat ze niet een geloof als
mening presenteert, maar spiritualiteit als concrete ontwikkeling van geestelijke vermogens
die meetbaar zijn in hun manifestaties. De traditie van het Neoplatonisme die het christelijk denken zozeer heeft beïnvloed in de eerst eeuwen van haar bestaan, kende een duidelijke indeling in geestelijke niveau's op de filosofische ontwikkelingsweg waarlangs de mens kon terugkeren tot de spirituele Eenheid (2). Ook een christelijk mysticus als Jan
van Ruusbroec stelde een ‘Mystieke zonneloop van de ziel’ op waar de
geestelijke ontwikkelingsweg in duidelijke fasen werd verdeeld, die aangaven
hoe ver een geestelijk aspirant was gevorderd op het pad.
Persoonlijke ontwikkeling
De
spirituele waarheid kan veel beter uitgedrukt worden in termen van persoonlijke
ontwikkeling en ervaring, dan in een dogmatische doctrine die de weerslag is van
de ervaring van anderen, vaak uit een ver verleden (profeten) die ten onrechte als voor
eeuwig geldend voor de hele massa wordt beschouwd. Die persoonlijke ervaring
is niet per definitie een ‘eigen mening’ of ‘slechts’ een subjectieve beleving,
want de subjectieve beleving kan een zo diepgaand
karakter kan krijgen dat ze leidt tot de ervaring van het universele. De
universele waarheid is niet een zelfopgelegde tolerantie richting
andersdenkenden, zoals de moderne mens het zou kunnen opvatten. In spirituele
zin is het een daadwerkelijke beleving van de ontzagwekkende betekenis van de
goddelijke realiteit en de alomtegenwoordigheid ervan door de ervaring dat ieder individueel bewustzijn deel uit maakt van een kosmisch bewustzijn.
Op het huidige punt van de menselijke evolutie kan de ‘hoogste waarheid’ als spirituele beleving niet langer tot dogma worden gemaakt dat anderen wordt opgedrongen. De maatschappij is veranderd en de religieuze ervaring hoeft niet langer mank te gaan aan de suggestie dat iedereen moet weten en geloven wat de individuele mens in transcendente toestand meent te hebben ervaren vanuit reeds in de jeugd ingeprente geloofstradities. De wereld hoeft niet langer aangestuurd te worden door religieuze richters of profeten, maar spirituele mensen mogen van hun ervaringen verslag doen om anderen te inspireren en het besef bij te brengen dat er meer is dan onze ogen kunnen zien. Helaas komen we het 'verlossersgedrag' nog vaak tegen juist omdat de maatschappij als geheel geen normale inbedding kent van het spirituele leven. Het resultaat is dan pseudo-goeroes die bij de eerste de beste spirituele ervaring meteen hun vrienden opbellen met de mededeling dat ze nu 'echt' verlicht zijn. Wanneer er geen geestelijke ontwikkelingsstadia zijn aangegeven waar men zijn ervaringen aan kan meten, kan de geestelijke scholingsweg misleidend zijn en leiden tot het verlies van gezond verstand in plaats van een verdieping van deze belevingen.
Op het huidige punt van de menselijke evolutie kan de ‘hoogste waarheid’ als spirituele beleving niet langer tot dogma worden gemaakt dat anderen wordt opgedrongen. De maatschappij is veranderd en de religieuze ervaring hoeft niet langer mank te gaan aan de suggestie dat iedereen moet weten en geloven wat de individuele mens in transcendente toestand meent te hebben ervaren vanuit reeds in de jeugd ingeprente geloofstradities. De wereld hoeft niet langer aangestuurd te worden door religieuze richters of profeten, maar spirituele mensen mogen van hun ervaringen verslag doen om anderen te inspireren en het besef bij te brengen dat er meer is dan onze ogen kunnen zien. Helaas komen we het 'verlossersgedrag' nog vaak tegen juist omdat de maatschappij als geheel geen normale inbedding kent van het spirituele leven. Het resultaat is dan pseudo-goeroes die bij de eerste de beste spirituele ervaring meteen hun vrienden opbellen met de mededeling dat ze nu 'echt' verlicht zijn. Wanneer er geen geestelijke ontwikkelingsstadia zijn aangegeven waar men zijn ervaringen aan kan meten, kan de geestelijke scholingsweg misleidend zijn en leiden tot het verlies van gezond verstand in plaats van een verdieping van deze belevingen.
Hout hakken en water halen
Strikt
genomen hoeft een mens nergens in te geloven om zich geestelijk te ontwikkelen.
Ik zou het eerder omdraaien; de ontwikkeling van talenten van
allerlei aard, intellectueel, kunstzinnig, sportief, muzikaal, pedagogisch, politiek,
enz, is een spirituele ontwikkeling op zich, omdat het opbrengen van
discipline, concentratie, verbeeldingskracht, volharding en alles wat er voor
nodig is om iets te realiseren in het leven dat van waarde is, altijd een
verheffing van het individu betekent dat op termijn zal leiden tot een
diepzinniger beleving van het leven. Spiritualiteit heeft een duiding nodig en een speciale plaats te midden van andere bezigheden, maar niet noodzakelijk in religieus verband. De grote populariteit van Zen in onze westerse cultuur heeft vooral te maken met de ‘magie van het alledaagse’. Het besef dat er niets
aan de wereld veranderd hoeft te worden, maar dat de blik van de mens op die
wereld kan veranderen om haar werkelijke betekenis te zien. De zenmeester
begint zijn spirituele weg met ‘hout hakken en water halen’. Als hij zijn
spirituele zoektocht na jaren heeft voltooid en van de wereld en het
maatschappelijk leven is onthecht om zo de verlichting deelachtig te worden,
keert hij terug naar de samenleving en doet weer hetzelfde als waar hij ooit
mee begon, ‘houthakken en water halen’.
Sven Snijer
(1)Teksten
als de Yoga-Soetras laten een spirituele ontwikkelingsweg zien langs
verschillende stadia, die is bevestigd door de ervaringen van grote yogi's in
de eeuwen daarna. Een moderne uitwerking van die weg, die gebaseerd is op zijn eigen
ervaringen maar die ook refereert aan klassieke spirituele teksten uit de
Oepanishads, is het boek Wetenschap van de Ziel, van Yogeshwarananda Sarasvati
Maharaj Ji. Maar er zijn talloze boeken in dit genre die de geleidelijke weg
beschrijven naar een spiritueel ontwaken.
(2)De
geestelijke ervaringen van filosofen als Plotinus, zouden we vandaag de dag
eerder omschrijven als spirituele of religieuze ervaringen, dan als
filosofische speculaties. Hun verwantschap met het boeddhisme of met de
hindoe-mystiek is veel groter dan die met de hedendaagse filosofie, waar
het denken niet alleen als instrument wordt gebruikt, maar ook als grens wordt
beschouwd van ons vermogen om de werkelijkheid te kennen.
